Sosial ədalət dövləti modeli və Mədinə sazişi

Fuad Əliyev 2007
Sosial ədalət dövləti modeli və Mədinə sazişi

Sosial ədalət anlayışı Qərbdə daim sosial elmlərin mübahisə obyekti olmuşdur. Bu anlayışın inkişafı uzun müddət solçu mütəfəkkirlər tərəfindən mənimsənilmişdir, hansı ki, sosializm/kommunizmin əsas aparıcı sözlərinə çevrilmişdir. Eyni zamanda İslam alimləri və onların sosial ədalət barəsində fikirlərinə müxtəlif səbəblərə görə əhəmiyyət verilməyib və gedən müzakirədən kənarda qalıblar. Çox insanların xeyirxah siyasəti və dünyada yoxsulluğun azaldılması probleminin zəruriliyinin vurğulanması nəticəsində sosial ədalət yenidən aktuallığını qaytarıb. Bununla belə sosializmin süqutu və rifah dövlətinin tənəzzülü yeni sosial ədalət anlayışının fərqli olduğunu göstərdi. İslam şərtsiz və aydın birgə yaşayış, insanların və cəmiyyətin qarşılıqlı məsuliyyətini (Singh 1998) irəli sürərək sosial ədaləti insan təbiəti və bacarıqlarına əsaslanaraq müəyyən edir.
İslama görə sosial ədalətin yaranması üçün bir neçə lazım olan şərtləri göstərmək olar:
· İnsanın davranışı və məqsədlərinə görə başqalarının hüquqları qurban verilə bilməz.
· Əməlinə görə şəxsin məsuliyyət daşıması.
· Hər kəs Allah və qanun qarşısında bərabərdir.
· İnsanların xüsusiyyətlərini mühakimə etmək üçün möminlik əsas meyardır.
· Heç kəs Allahın və qanunun qoyduğu həddi keçə bilməz və əlavə hüquqlar qazana bilməz.
· Hamının kökü eynidir və hamı bir-birini sevməli və hörmət etməlidir.

Beləliklə, biz İslama uyğun olaraq sosial ədalətin dörd bir-biri ilə əlaqəli elementini aşkara çıxarırıq: qanunun aliliyi, bərabərlik, dürüstlük, sərvətin bölüşdürülməsi.
Sosialist (kommunist) ideologiyasının, sonra isə cəmiyyətinin inkişafı və onun kapitalist ideologiyası ilə münaqişəsi keçən əsrdə Müsəlman mütəfəkkirlərinə öz təsirini göstərdi. Onlar özlərini hər ikisinin qüsurlarından və ziddiyyətlərindən kənar olan 3-cü orta yolu tutdular. Bəzi mütəfəkkirlər daha sosialistpərəst (kollektivist), bəziləri kapitalistpərəst idilər (bazara meylli) (Nomani and Rahnema 1994). Faktiki olaraq, ” İslam xüsusiyyətləri” ilə bu iki sistemin heç bir sintezi hələ meydana gəlməmişdir. Lakin buna bəzi cəhdlər edilmişdir. Məsələn, “İslam tarazlığı” (al-takaful al-ictimai) planında “eqalitar və azad işgüzarlıq prinsiplərinin əlaqələndirilməsi ilə balanslaşdırılmış sistem əldə etmək olar” (Xadduri 1984, səh.223).
İslama görə sosial ədalətin elementlərindən biri olan iqtisadi (bölgülü) ədalət cəmiyyətin bütün üzvlərinə müəyyən standartların verilməsinin təmin olunmasını nəzərdə tutur (Singh 1998, Xadduri 1984). Yoxsulluğun və iqtisadi balansın düzgün olmamasının kökləri sosial-iqtisadi ədalətsizlikdədir. Kotb bu barədə yazır: “Yoxsulluq və ehtiyac yalnız iri və cəmlənmiş sərvətin meyvələridir və kasıb varlının qurbanıdır. Və varlı məvacib və tapşırıqlar, qərəzlilik, ədalətsizlik və istismar nəticəsində əmələ gəlir.” (Kotb 1970, səh.219)
Qanunun aliliyi çox yüksəkdir və ədalətin qanuni yerinə yetirilməsi hər şeydən üstündür (Ajiiola 1984). İslam cəmiyyətlərində qanunun aliliyi dedikdə, Şəriətə uyğunluq və qanuni nizamnamə nəzərdə tutulur. Qanunun aliliyi mövcud qanunvericiliyin həyata keçirilməsidir və bu ədalət məhkəməsi vasitəsilə ifadə olunur. Yəni hər kəs sosial statusu, sərvəti, vəzifəsi və s.-dən asılı olmayaraq qanun qarşısında bərabərdir. Həmçinin bu o deməkdir ki, qanuni prosseslər çox zəruridir və ikili izahatı yoxdur. Islamın erkən tarixində Peyğəmbər, mömin xəlifələr və başqa liderlər öz davranışları və əməlləri ilə qanunun aliliyi və prosseslərin vacibliyini xüsusi vurğulamışdılar.
Çox hallarda belə fikirləşirlər ki, İslamda və başqa dinlərdə ədalət və bərabər yanaşmaya yalnız dinin ardıcılları aiddir. Belə ki, dini məzhəbə əsaslanan istənilən sistem ayrıseçkilik etmək məcburiyyətindədir. Lakin İslam qanun və ədalət məsələlərində müsəlman və qeyri-müsəlmanlarlar arasında heç bir fərqi qəbul etmir. Burada sosial ədalətin başqa ünsürü olan bərabərliyə gəlib çıxırıq. Bu arqumenti təsdiqləyən bir sıra faktlar var. Hər şeydən əvvəl Quranda deyilir: “Ey iman gətirənlər! Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin! Əgər bir iş barəsində mübahisə etsəniz, Allaha və qiyamət gününə inanırsınızsa, onu Allaha və Peyğəmbərə həvalə edin! Bu daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır.” (Ən-Nisə:59). Bərabər yanaşma, kitablarda olan hansısa qanun deyil, bu Məhəmməd Peyğəmbərin (s) və ilk xəlifələrin vaxtında çox rast gəlinən təcrübədir.
Nəhayət, sosial ədalət, vicdan ünsürü kimi öz əksini tapır. Bu, Rolzun “ədalət dürüstlük kimi” və liberal insan hüqüqları anlayışlarına çox oxşardır. Burada hər kəs varlıq kimi müəyyən minimal hüquqlara malikdir. Elə qrup insanlar var ki, onlar qeyri-bərabər şəraitə malikdir. Ümumi rifah və bununla da sosial ədalət naminə bəzi “bərabərsizliklər” onlara təqdim olunmalıdır. Bunlar zəif sosial təbəqədən olan yoxsul, təhsilsiz, əlverişsiz şəraitli bölgələrdə yaşayan, müharibə qurbanları olan, əmək qablliyyəti olmayan və s. insanlardır. Beləliklə, sosial ədalətə nail olmaq üçün bütün insanların minimal hüqüqlarını təmin etmək lazımdır.
Bununla bağlı Mədinə konstitusiyasıni yada salmaq əhəmiyyətlidir. Bu sənəd Avropanın müasir demokratiyanın əlamətlərini əks etdirən ictimai sənədi olan Magna Carta-dan 600 il əvvəl Məhəmməd Peyğəmbərin (s) təşəbbüsü ilə qəbul edilmiş sosial müqavilədir. Müqavilə Mədinə şəhər dövlətini yaratmaq üçün Yəsribdə yaşayan sülalələrin öhdəliklərini və onların bir-birinə qarşı olan hüquq və vəzifələrini ifadə edir. Burada vətəndaş cəmiyyətinin bütün üzvlərinin birliyinin müdafiə edilməsi, Yəhudilər və dinə inanmayanların müsəlmanlarla birlikdə Mədinədə sülhün qorunması və saxlanmasında bərabər vəzifələri bölüşərək vahid millətin formalaşdırılmasının nəzərdə tutulması çox vacibdir (Singh 1998).
Məhəmməd Peyğəmbər (s) 622-ci ildə Yəsribə (indiki Mədinə) köçdükdən sonra ilk İslam dövlətinin əsasını qoydu. 10 il müddətində o, Ərəbistanda ümmətin rəhbəri olmaqla yanaşı, həmçinin Mədinənin siyasi lideri idi. O, şəhərdə həm müsəlmanlar, həm də qeyri-müsəlmanlar üçün bərabər qanunlar qoymuşdu. O, Mədinə Konstitusiyasında yazıldığı kimi İslamın Peyğəmbəri (s) kimi bir hüquqa malik idi.
Məhəmməd (s) Mədinənin müsəlman olmayan əhalisini tabe etməyə çalışmırdı. Onlar onu nə Allahın elçisi (s) kimi, nə də öz rəhbərləri kimi qəbul edirdilər. Ona görə də şəhərin onların maraqlarını nəzərə alaraq idarə edilməsi və onlarla qarşılıqlı əlaqənin olması yalnız mühacirlər (Məkkədən buraya köçmüş müsəlmanlar), ənsarlar (Mədinə müsəlmanları) və yəhudilər tərəfindən imzalanan üçtərəfli sazişin vasitəsilə mümkün idi. Paradoksal görünsə də yəhudilər ilk İslam dövlətlərinin qurulmasında konstitusiya iştirakçıları idilər.
Mədinə konstitusiyası müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyənin əsasını qoyan iki nəzəri konstruksiyanın gözəl tarixi nümunəsini özündə əks etdirir. Məhz buna görə də bu, İslam dövlətinin əsasını tədqiq edən alimlər üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Siyasi nəzəriyyə ictimai müqavilə və konstitusiya prinsiplərinə əsaslanır. İctimai müqavilə anlayışı ilk dəfə məşhur fransız filosofu J. J. Russo tərəfindən işlədilmişdir. İctimai müqavilə - cəmiyyəti və ya dövləti yaradan insanlar arasında razılıqdır. Bu nəzəriyyəyə görə adi halda insanlar sərbəstdirlər, onlar qanunlara və qaydalara tabe olmurlar. Lakin müəyyən mərhələdə bəzi kollektivizm dəyərləri onlar üçün mühüm rol oynayır və onlar ictimai müqavilə əsasında cəmiyyət və ya dövlət yaradırlar. Daha sonra dövlət insanların ictimai müqavilə əsasında verdiyi hakimiyyətdən istifadə edərək onların təmsilçisi kimi çıxış edir.
Konstitusiya – müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyənin əsasını təşkil edən ikinci ideyadır. O, özündə ictimai müqavilənin şərtlərini və müddəalarını qoruyan sənədi ifadə edir. Konstitusiya ideyası hələ qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Aristotel yaşadığı müddət ərzində 300-ə yaxın belə sənədlər toplamışdır. Mədinə sazişi konstitusiya kimi də hesab edilə bilər. Vaxtilə bu saziş ilk İslam dövləti üçün əsas sənəd hesab olunurdu.
Beləliklə, Mədinə sazişi ikili funksiya daşıyır: ictimai müqavilə və konstitusiya. Əlbəttə ki, axırıncı müasir konstitusiya kimi qəbul edilə bilməz. O, məzmunu məhdudlaşdırılmış çox spesifik tarixi sənəddir. Sadəcə olaraq onun ideya bazası və prinsipləri İslamın müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyəsi əsasında qoyulmalı idi.
Mədinə sazişində konstitusiya ilə dini vəhyin əlaqəsinin verilməsi də maraqlıdır. Məhəmməd (s) istəsəydi Allahın adı və əmrinə əsaslanaraq camaata öz istədiklərini qəbul etdirə bilərdi. O dini məsələləri Mədinə konstitusiyasında və ya yeni cəmiyyətin başqa bir əsasında salıb başqa dinlərdən olan vətəndaşları arasında İslamı yaya bilərdi. Lakin bu, Peyğəmbərin (s) dövləti qeyri-müsəlmanların maraqlarını nəzərə almadan, ancaq öz müqəddəs, dini statusuna söykənərək idarə etməsi demək olardı. Ancaq müdrik Məhəmməd (s) avtoritarlığa meylli insanlara zidd olaraq öz demokratik ruhunu göstərdi. O, konstitusiyanı Allahın ona açdığı əbədi qanunlar əsasında tərtib etmişdi və təsir edə bildiyi bütün insanların razılığına nail olurdu.
Qısa desək, Mədinədə yaradılan ilk İslam dövləti ictimai müqaviləyə əsaslanırdı. O, konstitusiya məzmunlu idi və dövlətin lideri idarəçiliyi sənəddə yazılı surətdə qeyd olunmuş bütün şəhər əhlinin razılığı ilə həyata keçirirdi. Bu, icmanın bütün üzvlərinə sosial ədalətin təmin olunması üçün əsas yaradırdı.
Mədinə sazişində verilmiş əsas prinsiplərdən ən vacibi razılaşdırılmış idarəçilik və qarşılıqlı təsirin əhəmiyyətidir. Bu sənədə görə müsəlman və qeyri-müsəlmanlar İslam dövlətinin bərabərhüqüqlu sakinləridirlər. İslama etiqad etməyən cəmiyyətlər dini muxtariyyət hüqüquna malikdirlər.
Axırıncı məzhəb azadlığından daha da geniş və vacib anlayışdır. Mədinə konstitusiyası hamının qanun qarşısında bərabər olduğu icmalar cəmiyyəti-pluralistik dövlət təsis edir. Belə ki, bu modelde sosial ədalət dövlətinin əsasları öz əksini tapmış. Razılaşdırılmış idarəçilik, pluralizm və bərabərlik prinsipləri Mədinə sazişində bir-biri ilə həmahəngdir.
Belə ki, İslamda ədalətə çağırış kifayət qədər güclüdür ki, fəaliyyətə çağırışa çevrilsin və İslamın ilk illərindən onun dəyərləri təcrübədə tətbiq edilmişdir. Legenhausenin (2000: səh. 213) yazdığı kimi: ”Müsəlmanlar dünyada sosial ədalətə olan ümidlərdən imtina etməmişdilər. Çünki bu hərəkat siyasi olmaqla yanaşı ruhi, mənəvi hərəkat kimi başlayıb, müsəlmanlar İslamın onlardan ədaləti daima axtarmağını tələb etməsini inkar edə bilməzlər.” Həmçinin İslam təklif edir ki, istənilən dünyəvi ideologiya ruha əsaslanan mənəvi dəyərlər qədər bacarıqlı, qabiliyyətli deyil.
Bu yanaşma dövlət siyasətinin planlaşdırılması, həyata keçirilməsi və yoxlanılması zamanı ədalətə xüsusi diqqət verəcək. Resursların bölüşdürülməsi, hökumət təşkilatlarında vəzifələrin verilməsində, qanunun elan edilməsi və həyata keçirilməsi, vergi, buccə məsələləri, inkişaf layihələrinin maliyyələşməsi və s.-də balanslaşdırılmış və ədalətli siyasətin qurulması ilə nəticələnəcək.
İslamsayağı sosial ədalətin həyata keçirilməsi üçün əsas siyasi-iqtisadi vasitələr aşağıdakılardır: 1) demokratiya və məsulliyət, hesabat verməli olma (beyat)-qanuni siyasətin aparılması üçün siyasətçilərin razılaşdırılmış təcrübə və mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq vətəndaşlar tərəfindən seçilməli və qəbul olunmalıdır; 2) dövlətin qərar qəbulu prossesi hər səviyyədə şəffaf olmalı və bunda tənqid və məsləhətlər olmalıdır (şura); 3) sələmçiliyin ləğv olunması (riba); 4) İqtisadi ekspluatasiyanın olmaması və şərikliyin təmin olunması; 5) vergi təsisatı (zəkat, xüms, cizyə və s.) və sosial məsuliyyət; və 6) resursların səmərəli istifadəsi və ekolojı müvazinət.
Mədinə saazişi bu gün də müasir müsəlmanlar və onların məmləkətləri üçün böyük praktiki və nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Bu sənəd bizə çox şey öyrədə bilər. Lakin, hal hazırda müsəlmanlar Quranın fəlsəfəsinin və Peyğəmbərin (s) ideallarından çox uzaqdır. Müqəddəs Qurana əsaslanan cəmiyyətin təşkili prinsipləri nə qədər demokratik və ədalətli olsa da, bu gün müsəlman ölkərləri bu ideallardan çox uzaqdırlar.