АКП и судьбы Ислама в Азербайджане
Сентябрь 2007
Безоговорочная победа АКП на парламентский выборах в Турции и избрание Абдуллы Гюля президентом страны, несмотря на хиджаб его жены, воистину событие знаменательное и символическое не только в Турции, но и во всем мусульманском мире. Отголоски данного события слышны уже и в Азербайджане. Но как всегда в очень своеобразной форме.
В последние месяцы в стране наблюдается очень интересная тенденция. На лицо попытки ограничить влияние религии на население. Обратим внимание на некоторые собятия:
1. Запрет на громкий азан (впоследствие отмененный) послужил в качестве сигнального выстрела. Быть может это было и зондирование почвы, буть может просто случайность.
2. После «летней спячки» чиновничий аппарат решил наверстать упущенное и бодро взялся за дело. Первым звонком второй волны стало закрытие передач на религиозную тематику на ТВ. Сейчас Азербайджан может похвастаться практичеким отсутствием такого рода передач.
3. Выступления высокопоставленных чиновников об «исламской угрозе», «внешнем влиянии», «растущем количестве мечетей» и пр.
4. Выступления экспертов об угрозе исламской революции, нурсистах, вахаббитах и пр.
5. Новая волна притеснений девушек в хиджабах в образовательных учреждениях.
6. Новая волна притеснений мужчин с длинными бородами и прочими внешними аттрибутами «религиозности а ля Ислам».
Видимо, правительство испугавшись «эффекта АКП» в свойственной ему манере решило взяться за «исламское возрождение» в Азербайджане. К сожалению, действия в стиле героев Салтыкова-Щедрина, основанные на принципах «тащить и не пущать» или «как бы чего не случилось» показывают, что отношение к религии не изменилось со старых-добрых времен Советского Союза. Не забыли еще старожилы госаппарата теории научного атеизма и практику борьбы с «опиумом для народа».
Конечно, пусть лучше на ТВ будет засилье выражаясь языком журналистки и критика Ильхамии Рзаевой «свадебного, эстрадного и кябабного фундаментализма», ведь народу нужно «хлеба и зрелищ». А то, не дай Бог, еще додумаються до борьбы за социальную справедливость. Пусть уж лучше думают о том, на какую проститутку потратить деньги, какой бы диск или причудливый сигнал поставить на автомобиль, в каком баре напиться и т.д. и т.п. Чем примитивнее запросы и нужды людей, тем и управлять ими легче. Но у такой культуры есть и обратная сторона. Эту сторону мы наблюдаем в виде массовой деградации и люмпенизации населения. И для того, чтобы убедиться в этих процессах, не обязательно проводить специальные исследования, а достаточно пройтись по улицам столицы и прокатиться на общественном транспорте.
Конечно же, исламизация общества привела к радикализации определнных слоев населения. Но количество этих людей настолько мизерно, что говорить об угрозе не приходится. Делать революцию в условиях когда мизерный процент населения соблюдает религиозные предписания Ислама и когда большинству людей вообще не до религии, практически не возможно. Особенно в условиях тотального полицеского контроля. Наоборот, отсутствие морально-нравственных програм и религиозного просвещения, притеснения верующих и их маргинализация лишь послужит радикализации и увеличению пропасти между верующими и неверующими. Этого ли мы хотим? Может лучше постараться интегрировать и использовать потенциал религиозных общин и отдельный верующих? В каком веке мы живем? Какое госудраство мы строим? И почему у нас все делается жандармскими методами? Неужели, по другому не получается? Почему всегда эти «пороть» и « не пущать»?
История показывает, что попытки притеснения Ислама не очень эффективны, а иногда очень деконструктивны. Исламской революции в Иране предшествовало и насильное снятие головных платков и притяснения религиозных лидеров и многое другое. Десятилетия агрессивного лаицизма в Турции тоже не дали желаемых результатов. Победа АКП – тому свидетельство. Не пора ли, наконец, пересмотреть методы управления!?
Saturday, September 29, 2007
Tuesday, September 11, 2007
From enmity to understanding
From enmity to understanding:
Some remarks on political cartoons depicting the Prophet Mohammad (PBUH) and following reaction
‘Goodness and evil cannot be equal.
Repel (evil) with something that is better.
Then you will see that he with whom you had enmity
will become your close friend.
And no one will be granted such goodness
except those who exercise patience and self-restraint.’
(Holy Qur’an: 41:34-35)
Probably all of you know already the story about the offensive cartoons depicting the Prophet Mohammad (peace be upon him) in the Danish ‘Jyllands-Posten’ newspaper and the huge wave of protest that has struck the Muslim world. The story that was almost about to be over, restarted thanks to other European mass-media that disagreed with the apologizes of the ‘Jyllands-Posten’ editor and published these cartoons again. Debates are going on and radicals from both sides make hostile statements and acts. ‘Daily Tar Heel’ also decided to contribute to this ‘clash of civilizations’ making a cartoon of its own. It looks like making fun of Mohammad (pbuh) has become very fashionable this season and every one want to be cool.
Probably, common sense of rational people tells them that it is impossible to put out the fire by pouring some gasoline on it. Unless one has some other plans (which is also might be the case). However, that is what is happening.
Publishing offensive cartoons of the Prophet (pbuh) can not be justified by the ‘freedom of expression’. There is no absolute freedom and each freedom ends when it infringes on freedoms of others. You don’t have to take course in political science in order to understand this. Let’s be honest. There are always some taboos in every society, including European and American. I don’t want to elaborate on what are these topics, but there are some that I can not imagine having cartoons about n American and European press. It happens for Muslims that this taboo is making fun of the Prophet, Holy Qur’an, etc.
Every one has a right to do whatever she wants to do in a free society, some say. Let’s assume I have the right to have party in my house. Then my neighbor has the right to call police if my party disturbs him (her). However, if my neighbor is cool about it and does not bother, then party goes on. So when others do not protest actively and massively when their religion is offended they, like that neighbor, just let the party go on. However, if it violates my right to be who I am without being offended, then I also have right to protest and make a violator of my rights to “stop the party”.
Even if we assume it is not legally forbidden, publication of these cartoons is unacceptable from ethical point of view and absolutely irresponsible. Every right assumes certain responsibility, otherwise, why non-adults do not enjoy all the rights that adults do? Why mentally incompetent persons are not held responsible for their acts? Let’s then provide everybody with absolute and unlimited rights. Can you imagine this kind of “free society”?
Why some of European media and partially general public went to this confrontation? In my humble opinion there are several explanations:
Due to the increase of immigrant population (mainly Muslim) and a lot of cultural and ideological differences, there is a rise in hostility (both hidden and open) on the part of European society towards Muslims. This event just tore off the curtain of political correctness and revealed its hidden fears and complexes. After centuries of religious wars, Europe is afraid of any impact of religion and new challenges that come from Muslim understanding of the role of religion in everyday life. What is happening now is that there is a certain threat to “European values” from outside. It is like saying “you see, they want to impose on us their laws”, “we do not have to follow your rules” and “go home, if you do not like us”.
An Eurocentric approach to other non-European worldviews, which makes it hard to change from inside and absorb something that comes from “barbaric” people and cultures. Partly, it is connected to the previous explanation.
At the same time, riots, burning flags and embassies, death threats and declaration of war, drawing cartoons in response and showing all kind of disrespect is absolutely inappropriate reaction. Why? See the epigraph. If we care about the symbols of our religion, we should pay attention to what it teaches us. Doing what we have been doing for centuries as Muslims we have showed even greater disrespect to our Prophet (pbuh). And after all, we should practice what we preach. Now everything just turned upside down and ‘Muslims world’ in a way lost its initial international moral support on this issue. Why we use fists, if we can use arguments, “repelling with something that is better.” Again and again, many people in the ‘Muslim world’ rise to all kinds of blatant provocations and fully meet the expectation of those who stand behind them. “Wanna see crazy Muslims? Here you go”. Why it happened in this particular case? In my opinion there might be several explanations:
Only a small minority of people participates in these violent actions and most of Muslims despite the same feeling of humiliation and offense protest peacefully. Unfortunately, you do not see these people on TV. Usually, you see those who burn flags, destroy and burn property, scream and shout. As we know from Mancur Olson’s theory of group behavior usually small groups are more organized and flexible in their activities. This makes their collective actions more effective. In the meantime, huge and dispersed group remains unheard due to its dispersion and lack of coordination. This is the case now. Small radical religious groups have mobilized their resources and followers and are on the front line now. It is easy for them, especially, if it is what other not less radical but secular group just expects them to do. It was the time for radicals on both sides to tell: “You see, I was right. They hate us.”
This event has turned into the tool of political fight. Lebanon accuses Syria, US accuses Syria and Iran, Syria accuses US, Iran accuses “global Zionism” and so on. “Taliban” gets another carte-blanche and speaks out gaining supporters. Many interest groups just take advantage of this conflict and try to increase their political capitals through keeping the “fire of hatred” burning.
For some people, it is just another manifestation of the “clash of civilizations”. Imagine a poor, uneducated person, who lives in worse economic and political conditions than people in the West do, “local authorities” on the street tell him that it is the “infidel West” that is responsible for all problems. And now they “stab at our Prophet (pbuh)”. Again there is a great deal of psychological fears and complexes that just need a shock to come out. And when you know that there is no way your voice of protest will be heard if you do not raise hell, you raise hell and make it to the news, letting your emotions out at the same time. It is like Raskolnikov in Dostoevsky’s “Crime and Punishment”, who commits a crime in order to prove to himself and everybody that “I am not a trembling wight, I also have a right.”
What to do? Finally, understand that we live in the globalized world, where everything is closely interconnected; that there are a lot of differences and being different does not necessarily mean being wrong or inferior. People on both sides should forget about arrogance and start listening. If you want to use cartoons to stress certain problems of the ‘Muslim world’ there are many other figures to make fun of and, verily, the Prophet Mohammad (phuh) is not among them.
The demography of Europe is dramatically changing. It means that significant social changes are on the way. How to deal with this process? Well, you can use Adolf Hitler’s approach and place all those who are different and not of a “higher race” to concentration camps. You can also be more generous and force them into ghettos and reservations and get segregated from them.
But you may also try to ‘include’ them and respect their values. If you look at the ‘Muslim world’ you will see how it has got westernized for the last 200 years and is still changing. Like in Europe, in many ‘Muslim countries’ people are afraid of loosing their own identity and get absorbed by external ‘mass culture’. In this context, offense of the Prophet (pbuh) has much broader implications.
We should forget about ‘East’ and ‘West’, there is one world, which is like a living organism. If one part hurts the whole organism feels this pain. It is always easy to judge others, but it is not what should be done now. Anger and enmity is not the answer. We can not do anything about the world becoming smaller but try to make use of this process through mutual understanding instead of mutual enmity.
Fuad Aliyev
Hubert H. Humphrey fellow
Public Policy
University of North Carolina - Chapel Hill
Some remarks on political cartoons depicting the Prophet Mohammad (PBUH) and following reaction
‘Goodness and evil cannot be equal.
Repel (evil) with something that is better.
Then you will see that he with whom you had enmity
will become your close friend.
And no one will be granted such goodness
except those who exercise patience and self-restraint.’
(Holy Qur’an: 41:34-35)
Probably all of you know already the story about the offensive cartoons depicting the Prophet Mohammad (peace be upon him) in the Danish ‘Jyllands-Posten’ newspaper and the huge wave of protest that has struck the Muslim world. The story that was almost about to be over, restarted thanks to other European mass-media that disagreed with the apologizes of the ‘Jyllands-Posten’ editor and published these cartoons again. Debates are going on and radicals from both sides make hostile statements and acts. ‘Daily Tar Heel’ also decided to contribute to this ‘clash of civilizations’ making a cartoon of its own. It looks like making fun of Mohammad (pbuh) has become very fashionable this season and every one want to be cool.
Probably, common sense of rational people tells them that it is impossible to put out the fire by pouring some gasoline on it. Unless one has some other plans (which is also might be the case). However, that is what is happening.
Publishing offensive cartoons of the Prophet (pbuh) can not be justified by the ‘freedom of expression’. There is no absolute freedom and each freedom ends when it infringes on freedoms of others. You don’t have to take course in political science in order to understand this. Let’s be honest. There are always some taboos in every society, including European and American. I don’t want to elaborate on what are these topics, but there are some that I can not imagine having cartoons about n American and European press. It happens for Muslims that this taboo is making fun of the Prophet, Holy Qur’an, etc.
Every one has a right to do whatever she wants to do in a free society, some say. Let’s assume I have the right to have party in my house. Then my neighbor has the right to call police if my party disturbs him (her). However, if my neighbor is cool about it and does not bother, then party goes on. So when others do not protest actively and massively when their religion is offended they, like that neighbor, just let the party go on. However, if it violates my right to be who I am without being offended, then I also have right to protest and make a violator of my rights to “stop the party”.
Even if we assume it is not legally forbidden, publication of these cartoons is unacceptable from ethical point of view and absolutely irresponsible. Every right assumes certain responsibility, otherwise, why non-adults do not enjoy all the rights that adults do? Why mentally incompetent persons are not held responsible for their acts? Let’s then provide everybody with absolute and unlimited rights. Can you imagine this kind of “free society”?
Why some of European media and partially general public went to this confrontation? In my humble opinion there are several explanations:
Due to the increase of immigrant population (mainly Muslim) and a lot of cultural and ideological differences, there is a rise in hostility (both hidden and open) on the part of European society towards Muslims. This event just tore off the curtain of political correctness and revealed its hidden fears and complexes. After centuries of religious wars, Europe is afraid of any impact of religion and new challenges that come from Muslim understanding of the role of religion in everyday life. What is happening now is that there is a certain threat to “European values” from outside. It is like saying “you see, they want to impose on us their laws”, “we do not have to follow your rules” and “go home, if you do not like us”.
An Eurocentric approach to other non-European worldviews, which makes it hard to change from inside and absorb something that comes from “barbaric” people and cultures. Partly, it is connected to the previous explanation.
At the same time, riots, burning flags and embassies, death threats and declaration of war, drawing cartoons in response and showing all kind of disrespect is absolutely inappropriate reaction. Why? See the epigraph. If we care about the symbols of our religion, we should pay attention to what it teaches us. Doing what we have been doing for centuries as Muslims we have showed even greater disrespect to our Prophet (pbuh). And after all, we should practice what we preach. Now everything just turned upside down and ‘Muslims world’ in a way lost its initial international moral support on this issue. Why we use fists, if we can use arguments, “repelling with something that is better.” Again and again, many people in the ‘Muslim world’ rise to all kinds of blatant provocations and fully meet the expectation of those who stand behind them. “Wanna see crazy Muslims? Here you go”. Why it happened in this particular case? In my opinion there might be several explanations:
Only a small minority of people participates in these violent actions and most of Muslims despite the same feeling of humiliation and offense protest peacefully. Unfortunately, you do not see these people on TV. Usually, you see those who burn flags, destroy and burn property, scream and shout. As we know from Mancur Olson’s theory of group behavior usually small groups are more organized and flexible in their activities. This makes their collective actions more effective. In the meantime, huge and dispersed group remains unheard due to its dispersion and lack of coordination. This is the case now. Small radical religious groups have mobilized their resources and followers and are on the front line now. It is easy for them, especially, if it is what other not less radical but secular group just expects them to do. It was the time for radicals on both sides to tell: “You see, I was right. They hate us.”
This event has turned into the tool of political fight. Lebanon accuses Syria, US accuses Syria and Iran, Syria accuses US, Iran accuses “global Zionism” and so on. “Taliban” gets another carte-blanche and speaks out gaining supporters. Many interest groups just take advantage of this conflict and try to increase their political capitals through keeping the “fire of hatred” burning.
For some people, it is just another manifestation of the “clash of civilizations”. Imagine a poor, uneducated person, who lives in worse economic and political conditions than people in the West do, “local authorities” on the street tell him that it is the “infidel West” that is responsible for all problems. And now they “stab at our Prophet (pbuh)”. Again there is a great deal of psychological fears and complexes that just need a shock to come out. And when you know that there is no way your voice of protest will be heard if you do not raise hell, you raise hell and make it to the news, letting your emotions out at the same time. It is like Raskolnikov in Dostoevsky’s “Crime and Punishment”, who commits a crime in order to prove to himself and everybody that “I am not a trembling wight, I also have a right.”
What to do? Finally, understand that we live in the globalized world, where everything is closely interconnected; that there are a lot of differences and being different does not necessarily mean being wrong or inferior. People on both sides should forget about arrogance and start listening. If you want to use cartoons to stress certain problems of the ‘Muslim world’ there are many other figures to make fun of and, verily, the Prophet Mohammad (phuh) is not among them.
The demography of Europe is dramatically changing. It means that significant social changes are on the way. How to deal with this process? Well, you can use Adolf Hitler’s approach and place all those who are different and not of a “higher race” to concentration camps. You can also be more generous and force them into ghettos and reservations and get segregated from them.
But you may also try to ‘include’ them and respect their values. If you look at the ‘Muslim world’ you will see how it has got westernized for the last 200 years and is still changing. Like in Europe, in many ‘Muslim countries’ people are afraid of loosing their own identity and get absorbed by external ‘mass culture’. In this context, offense of the Prophet (pbuh) has much broader implications.
We should forget about ‘East’ and ‘West’, there is one world, which is like a living organism. If one part hurts the whole organism feels this pain. It is always easy to judge others, but it is not what should be done now. Anger and enmity is not the answer. We can not do anything about the world becoming smaller but try to make use of this process through mutual understanding instead of mutual enmity.
Fuad Aliyev
Hubert H. Humphrey fellow
Public Policy
University of North Carolina - Chapel Hill
«Эволюционная революция»
«Эволюционная революция»
- от революции в умах к эволюции общества
Фуад Алиев
2005
«Аллах не меняет того, что с людьми,
пока они сами не переменят того, что с ними»
(Коран: 13:11)
Вот уже почти 15 лет на пост-советском пространстве слышны эти слова: «переходный период», «трансформация». Многих уже тошнит от этого. Как их тошнит от все тех же лиц, мелькающих на экранах телевизоров, новых версий компартий, «культов личности» и прочего «нехорошо забытого старого». Можно задаться вопросом: «а много ли изменилось?», «не напоролись ли мы на то, за что боролись?» Но порой трудно заметить перемены находясь внутри того, что меняется.
А изменилось многое. Особенно, в последнее время. Революции разных цветов и оттенков, а также «призрак революции», бродящий по просторам пост-советского пространства стали реалиями сегодняшнего дня. Так как целью этой статья не является анализ возможности революций в нашей стране, я не собираюсь заострять внимание на этом аспекте. Меня интересует другой аспект: степень готовности и приверженности демократическим и рыночным реформам, безальтернативность которых на данном этапе развития лично у меня не вызывает никаких сомнений. Ибо несмотря на все присущие недостатки, демократия предлагает нам больше пользы нежели тоталитаризм и авторитаризм.
Для начала стоит задуматься о другом: несмотря на происходящие системные изменения, насколько изменилось общественное сознание? Оглянувшись вокруг, пролистав страницы газет, взглянув на экраны телевизоров и приглядевшись повнимательнее в себя мы убедимся, что во многом мы мыслим и работаем как в старые-добрые времена. И возраст здесь не при чем. Очень часто люди по-старше оказываются намного прогрессивнее представителей нового поколения «номенклатурных лизоблюдов». Хуже всего то, что последние все еще на виду и обладают сильным влиянием. И хотя лозунги немного откоррентированы, по суть образ мышления остается прежним. И здесь порой нет особой разницы между властью и оппозицией.
Хуже всего то, что созданные «старой гвардией» институты и культура поведения учат новое поколение всему плохому, носителями которого они являются, тем самым убивая в зародыше веру в возможность реформ и демократии. В результате, люди не готовы к последним психологически. Цех по произведству «послушного большинства» все еще работает на полную мощность.
Более того, последние события показывают, что несмотря романтизм и цвета различных революций, данный путь перемен довольно опасен. Не буду вдаваться в подробности, так как все мы наблюдаем за тем, что происходит в последнее время в пост-революционных странах и знакомы со множеством примеров из истории того, что наиболее сочные плоды революций поедаются как правило подлецами.
В обществах, где общественное сознание не восприняло такие понятия как «гражданское общество», «социальная ответственность», «верховенство закона», «честная конкуренция» и пр., всякого рода революции опасны вдвойне, ибо представляют собой всего лишь смену надстройки. Смена декораций не спасет плохую спектакль от неудачи, если актеры не умеют играть. Более того, потрясения подобного рода могут привести к дестабилизации. Это все-равно, что выпускать джина из бутылки не ознакомившись с его краткой биографией. А как мы знаем, некоторые джинны бывают очень даже злыми.
Люди с новым мышлением, будь то, политики, интеллегенция, общественные и религиозные деятели, бизнесмены и чиновники в независимости от своих политических пристрастий должны работать усерднее как бы это не было трудно для того, чтобы сеять семена демократии, идеи открытого общества и социальной справедливости путем реформирования умов. При этом не стоит забывать, что мы находимся в переходном состоянии уже 15 лет и сейчас уже промедление смерти подобно. Реформирование умов со стороны реформаторов - это более активная гражданскя позиция и обшественные инициативы, готовность самопожертвования, просвещение населения и пропагандирование соответствующих ценностей, социальная ответсвенность и продвижение институтов гражданского общества и социально-ориентированной рыночной экономики. И очень часто политика и партийность тут совершенно не при чем. Подумайте на досуге над данным тезисом: если получится добиться революции умов, то эволюция общества последует автоматически.
Все что не делается – делается руками людей. А потому для успеха реформ качества людей, их осуществляющих и воспринимающих жизненно важны. Надо больше уделять внимания реформированию умов и прежде всего молодежи, за которой будущее нашей страны. Именно сейчас, в период переоценки ценностей и формирования нового мировозрения роль людей с прогрессивным мышлением высока как никогда. Людям необходимо помочь в осознании того, что они не просто физические лица, а граждане, налогоплательщики, избиратели и потребители, у которых есть права и обязянности.
Вы наверное заметили эпиграф к статье. Это аят, который я не устаю повторять: «Аллах не меняет того, что с людьми, пока они сами не переменят того, что с ними». Американский доктор права Роберт Крейн в одной из своих научных статей дает очень четкую интерпретацию данного аята: “панацеи политического и социального характера есть по сути идеологические заблуждения, ибо настоящая трансформация мира возможна лишь на основе трансформации индивидумов». По сути, это и есть основная идея данной статьи.
- от революции в умах к эволюции общества
Фуад Алиев
2005
«Аллах не меняет того, что с людьми,
пока они сами не переменят того, что с ними»
(Коран: 13:11)
Вот уже почти 15 лет на пост-советском пространстве слышны эти слова: «переходный период», «трансформация». Многих уже тошнит от этого. Как их тошнит от все тех же лиц, мелькающих на экранах телевизоров, новых версий компартий, «культов личности» и прочего «нехорошо забытого старого». Можно задаться вопросом: «а много ли изменилось?», «не напоролись ли мы на то, за что боролись?» Но порой трудно заметить перемены находясь внутри того, что меняется.
А изменилось многое. Особенно, в последнее время. Революции разных цветов и оттенков, а также «призрак революции», бродящий по просторам пост-советского пространства стали реалиями сегодняшнего дня. Так как целью этой статья не является анализ возможности революций в нашей стране, я не собираюсь заострять внимание на этом аспекте. Меня интересует другой аспект: степень готовности и приверженности демократическим и рыночным реформам, безальтернативность которых на данном этапе развития лично у меня не вызывает никаких сомнений. Ибо несмотря на все присущие недостатки, демократия предлагает нам больше пользы нежели тоталитаризм и авторитаризм.
Для начала стоит задуматься о другом: несмотря на происходящие системные изменения, насколько изменилось общественное сознание? Оглянувшись вокруг, пролистав страницы газет, взглянув на экраны телевизоров и приглядевшись повнимательнее в себя мы убедимся, что во многом мы мыслим и работаем как в старые-добрые времена. И возраст здесь не при чем. Очень часто люди по-старше оказываются намного прогрессивнее представителей нового поколения «номенклатурных лизоблюдов». Хуже всего то, что последние все еще на виду и обладают сильным влиянием. И хотя лозунги немного откоррентированы, по суть образ мышления остается прежним. И здесь порой нет особой разницы между властью и оппозицией.
Хуже всего то, что созданные «старой гвардией» институты и культура поведения учат новое поколение всему плохому, носителями которого они являются, тем самым убивая в зародыше веру в возможность реформ и демократии. В результате, люди не готовы к последним психологически. Цех по произведству «послушного большинства» все еще работает на полную мощность.
Более того, последние события показывают, что несмотря романтизм и цвета различных революций, данный путь перемен довольно опасен. Не буду вдаваться в подробности, так как все мы наблюдаем за тем, что происходит в последнее время в пост-революционных странах и знакомы со множеством примеров из истории того, что наиболее сочные плоды революций поедаются как правило подлецами.
В обществах, где общественное сознание не восприняло такие понятия как «гражданское общество», «социальная ответственность», «верховенство закона», «честная конкуренция» и пр., всякого рода революции опасны вдвойне, ибо представляют собой всего лишь смену надстройки. Смена декораций не спасет плохую спектакль от неудачи, если актеры не умеют играть. Более того, потрясения подобного рода могут привести к дестабилизации. Это все-равно, что выпускать джина из бутылки не ознакомившись с его краткой биографией. А как мы знаем, некоторые джинны бывают очень даже злыми.
Люди с новым мышлением, будь то, политики, интеллегенция, общественные и религиозные деятели, бизнесмены и чиновники в независимости от своих политических пристрастий должны работать усерднее как бы это не было трудно для того, чтобы сеять семена демократии, идеи открытого общества и социальной справедливости путем реформирования умов. При этом не стоит забывать, что мы находимся в переходном состоянии уже 15 лет и сейчас уже промедление смерти подобно. Реформирование умов со стороны реформаторов - это более активная гражданскя позиция и обшественные инициативы, готовность самопожертвования, просвещение населения и пропагандирование соответствующих ценностей, социальная ответсвенность и продвижение институтов гражданского общества и социально-ориентированной рыночной экономики. И очень часто политика и партийность тут совершенно не при чем. Подумайте на досуге над данным тезисом: если получится добиться революции умов, то эволюция общества последует автоматически.
Все что не делается – делается руками людей. А потому для успеха реформ качества людей, их осуществляющих и воспринимающих жизненно важны. Надо больше уделять внимания реформированию умов и прежде всего молодежи, за которой будущее нашей страны. Именно сейчас, в период переоценки ценностей и формирования нового мировозрения роль людей с прогрессивным мышлением высока как никогда. Людям необходимо помочь в осознании того, что они не просто физические лица, а граждане, налогоплательщики, избиратели и потребители, у которых есть права и обязянности.
Вы наверное заметили эпиграф к статье. Это аят, который я не устаю повторять: «Аллах не меняет того, что с людьми, пока они сами не переменят того, что с ними». Американский доктор права Роберт Крейн в одной из своих научных статей дает очень четкую интерпретацию данного аята: “панацеи политического и социального характера есть по сути идеологические заблуждения, ибо настоящая трансформация мира возможна лишь на основе трансформации индивидумов». По сути, это и есть основная идея данной статьи.
Thursday, September 6, 2007
От «сотрясания воздуха» к обдуманным действиям
От «сотрясания воздуха» к обдуманным действиям
15:4314/ 08/ 2007
Фуад Алиев
БАКУ, 14 августа – «Новости-Азербайджан». В последние годы трудно не заметить, как мы, наступая на одни и те же грабли, зачастую проигрываем в информационной войне с Арменией, в частности, и ведем недостаточно эффективную политику «продвижения» и создания положительного имиджа Азербайджана в мире, в целом. То, что имидж дело важное в информационную эру, уже стало аксиомой. От имиджа зависит приток инвестиций, туристов, престиж и вес страны на мировой арене. Ну а то, что Азербайджан, находящийся в состоянии войны, на информационном поле играет не лучше, чем на футбольном, тоже очевидно. В результате появляются проармянские законопроекты в парламентах других стран, статьи в энциклопедиях, телепередачи, публикации, книги и фильмы, и растущая военная помощь со стороны США (на государственном уровне), великолепные отношения мусульманских и тюркских стран с Арменией, неосведомленность людей по всему миру о карабахском конфликте и многое другое.
Рассмотрим несколько аспектов нынешней информационной политики и государственного маркетинга Азербайджана с фокусом на карабахском конфликте. Во-первых, не ясно, почему мы, заявляя о том, что хотим мирного решения конфликта и готовы принять армян Карабаха как полноценных граждан страны, в то же время ведем неприкрытую антиармянскую истерию на глазах у мирового сообщества, которому наши соседи напоминают о том, что мы «не можем жить вместе». Если же Азербайджан готов начать войну, то эту пропаганду можно и нужно понять. Народ надо поднять, объединить против общего врага. Хотя и здесь есть вопросы насчет используемых методов. В частности, даже во время Великой Отечественной Войны советская пропагандистская машина проводила не антинемецкую, а антифашистскую политику.
Мы не должны уподобляться нашим соседям, этим мы только льем воду на мельницу противника, хотя могли бы использовать его шовинизм против него самого. Чего только стоит идеология дашнаков и высказывания Кочаряна о том, что наши нации генетически несовместимы. Продуманно используя этот ляпсус, можно было нанести пару нокдаунов противнику. Но мы стали соревноваться с армянами, если и не в шовинизме, то в имитировании подобных настроений в обществе.
Вместо этого я бы предложил следующие меры:
Президент страны готовит письмо-обращение к армянам Карабаха, в котором говорит о том, как развивается Азербайджан, о том, что население Карабаха стало жертвой политических интриг и игр политиканов, натравивших друг против друга армян и азербайджанцев Карабаха, исторически живших вместе, и оказалось вне выгод экономического развития остальной части страны. Затем упоминаются несколько исторически известных армян Карабаха, которые в то же время ничего не имели против азербайджанцев. Также отмечается, что Азербайджан готов принять армян Карабаха и спасти их от сепаратистского режима, что в случае возвращения Карабаха Азербайджану, в эту область будут направлены многомиллионные инвестиции и помощь, как со стороны правительства, так и мирового сообщества. Президенту, как представляется, стоит отметить, что он является гарантом прав всех граждан, в том числе и армян Карабаха, которые должны интегрироваться в Азербайджан. Не плохо бы изобличить Кочаряна, отметив, что наш президент, в отличие от армянского, не считает теорию о несовместимости армян и азербайджанцев правильной, и верит в то, что вместе мы сумеем построить наше светлое будущее. Все это необходимо перевести на армянский и другие языки, передать по линии всех мировых информационных агентств, организовывать «круглые столы» в посольствах, и раскручивать этот шаг, грамотно подняв шум на весь мир.
Не мешало бы также запустить передачи на радио и ТВ каналы на армянском языке и транслировать их на оккупированные территории (как Радио Свобода в советское время) и вести пропаганду среди армянского населения. Понятно, что не стоит ожидать приступа любви армян к Азербайджану, но посылать необходимую нам информацию целевым группам нужно. Информация иногда сильнее установок «Град».
К сожалению, антиармянская истерия попадает в книжки и брошюры, тексты выступлений наших соотечественников, рассчитанных на иностранцев. Это вообще убийственно. Нужно избегать «крепких» выражений, сравнивать армян с кровопийцами и зверьем. Лучше делать упор на то, что было сделано, а не кем. Ибо это и так понятно. Меньше эмоций, больше апеллирования к универсальным ценностям, правам человека, несправедливости, дискриминации и нарушению международного права. Надо понять, что во многих странах есть армянские общины, у нашей целевой аудитории есть армянские друзья, родственники, соседи и пр. Поэтому, начав с того, что «армяне – звери», мы сразу отталкиваем от себя граждан государств, которые не обязаны ненавидеть армян. Представьте, что к нам приехал палестинец, жертва израильской оккупации, который в порыве эмоций начинает ругать евреев. Нам, у которых есть друзья, соседи и родственники евреи, от которых мы ничего плохого не видели, это слышать как-то неудобно и не способствует восприятию того, что наш собеседник пытается донести. Волею Аллаха, я имел возможность побывать во многих странах, и даже немного пожить на Западе, и то, что я сейчас пишу, основано на собственном опыте и наблюдениях. Культурно, без негативных эмоций (направленных против кого-то) доводя до сведения иностранцев правду о карабахском конфликте и вообще нашей стране, можно добиться намного больше. Например, делая проазербайджанские (но не антиармянские) презентации перед аудиторией, где были американские армяне, я добился того, что последние подходили ко мне и благодарили, говоря, что узнали много нового. Необходимо постоянно думать о потенциальном потребителе продукта (в данном случае, соответствующей информации), а как гласит закон эффективного маркетинга: «Предложи потребителю ценность и получи ценность взамен».
Необходимо выдавать стипендии исследователям, заинтересованным в истории, культуре, экономике и политике Азербайджана из-за рубежа за счет, например, средств Нефтяного фонда, во всех странах, где есть наши дипломатические представительства. При этом мы можем задавать приоритеты исследований, ибо являемся оплачивающей стороной. Пусть приезжают, знакомятся со страной, изучают язык, работают в архивах и т.д. На основе этих исследований появится множество статей, монографий, книг и пр. про нашу страну, и в частности, про карабахский конфликт и историю региона. Даже одна проазербайджанская книга, написанная серьезным исследователем-неазербайджанцем, намного эффективнее сотни книг, написанных нами, ибо априори считается более объективной. И нам будет на кого ссылаться, обращаясь к зарубежной публике. Именно так и делают армяне: приглашают, кормят, поят, а потом мы слышим об очередной проармянской книге, фильме и т.д. Я сам в библиотеках и книжных магазинах стран Европы, США и т.д. видел столько проармянских книг, написанных людьми, этнически ничего общего с Арменией не имеющими.
Необходимо также организовывать перевод книг по истории и культуре страны, произведения классиков, книги о природе карабахского конфликта и пр. за рубежом посредством выдачи грантов. Примером для подражания являются Посольство США или Культурный Центр при Посольстве ИРИ, которые активно вовлечены в дело перевода и публикаций книг. К сожалению, сейчас «проармянский» «Карабахский дневник» Э.Фатуллаева благодаря недальновидности ура-патриотов намного более известен, чем «Карабахский дневник» Роберта Арагонова, армянина, в своей книге полностью поддерживающего азербайджанскую позицию.
Это лишь некоторые из комплекса мероприятий, которые нужно планомерно проводить в жизнь, чтобы добиться победы в информационной войне. Понятно, что в этом деле большая роль принадлежит дипломатическим представительствам страны, уровень многих сотрудников которых не позволяет надеяться на успешное проведение в жизнь соответствующих мероприятий, и диаспорам на местах, которые часто больше заняты междоусобными разборками. Уровень знаний о маркетинге, менеджменте и планировании вообще находится на очень низком уровне. В информационную эру это самоубийство.
Поэтому, подходить к проблеме надо системно и все детали, начиная со стадии планирования и заканчивая контролем, должны быть учтены. Я думаю, многие специалисты в области маркетинга, управления проектами, стратегического планирования и пр., гражданское общество и бизнес-сектор будут рады помочь в этом деле. Но первый ход должно сделать правительство, при этом не превращая очередное благое начинание в новую «кормушку» для чиновников, любящих поживится за счет госбюджета, и бездумных ура-патриотов, стремящихся сделать себе рекламу. Тогда уж лучше и не начинать.
15:4314/ 08/ 2007
Фуад Алиев
БАКУ, 14 августа – «Новости-Азербайджан». В последние годы трудно не заметить, как мы, наступая на одни и те же грабли, зачастую проигрываем в информационной войне с Арменией, в частности, и ведем недостаточно эффективную политику «продвижения» и создания положительного имиджа Азербайджана в мире, в целом. То, что имидж дело важное в информационную эру, уже стало аксиомой. От имиджа зависит приток инвестиций, туристов, престиж и вес страны на мировой арене. Ну а то, что Азербайджан, находящийся в состоянии войны, на информационном поле играет не лучше, чем на футбольном, тоже очевидно. В результате появляются проармянские законопроекты в парламентах других стран, статьи в энциклопедиях, телепередачи, публикации, книги и фильмы, и растущая военная помощь со стороны США (на государственном уровне), великолепные отношения мусульманских и тюркских стран с Арменией, неосведомленность людей по всему миру о карабахском конфликте и многое другое.
Рассмотрим несколько аспектов нынешней информационной политики и государственного маркетинга Азербайджана с фокусом на карабахском конфликте. Во-первых, не ясно, почему мы, заявляя о том, что хотим мирного решения конфликта и готовы принять армян Карабаха как полноценных граждан страны, в то же время ведем неприкрытую антиармянскую истерию на глазах у мирового сообщества, которому наши соседи напоминают о том, что мы «не можем жить вместе». Если же Азербайджан готов начать войну, то эту пропаганду можно и нужно понять. Народ надо поднять, объединить против общего врага. Хотя и здесь есть вопросы насчет используемых методов. В частности, даже во время Великой Отечественной Войны советская пропагандистская машина проводила не антинемецкую, а антифашистскую политику.
Мы не должны уподобляться нашим соседям, этим мы только льем воду на мельницу противника, хотя могли бы использовать его шовинизм против него самого. Чего только стоит идеология дашнаков и высказывания Кочаряна о том, что наши нации генетически несовместимы. Продуманно используя этот ляпсус, можно было нанести пару нокдаунов противнику. Но мы стали соревноваться с армянами, если и не в шовинизме, то в имитировании подобных настроений в обществе.
Вместо этого я бы предложил следующие меры:
Президент страны готовит письмо-обращение к армянам Карабаха, в котором говорит о том, как развивается Азербайджан, о том, что население Карабаха стало жертвой политических интриг и игр политиканов, натравивших друг против друга армян и азербайджанцев Карабаха, исторически живших вместе, и оказалось вне выгод экономического развития остальной части страны. Затем упоминаются несколько исторически известных армян Карабаха, которые в то же время ничего не имели против азербайджанцев. Также отмечается, что Азербайджан готов принять армян Карабаха и спасти их от сепаратистского режима, что в случае возвращения Карабаха Азербайджану, в эту область будут направлены многомиллионные инвестиции и помощь, как со стороны правительства, так и мирового сообщества. Президенту, как представляется, стоит отметить, что он является гарантом прав всех граждан, в том числе и армян Карабаха, которые должны интегрироваться в Азербайджан. Не плохо бы изобличить Кочаряна, отметив, что наш президент, в отличие от армянского, не считает теорию о несовместимости армян и азербайджанцев правильной, и верит в то, что вместе мы сумеем построить наше светлое будущее. Все это необходимо перевести на армянский и другие языки, передать по линии всех мировых информационных агентств, организовывать «круглые столы» в посольствах, и раскручивать этот шаг, грамотно подняв шум на весь мир.
Не мешало бы также запустить передачи на радио и ТВ каналы на армянском языке и транслировать их на оккупированные территории (как Радио Свобода в советское время) и вести пропаганду среди армянского населения. Понятно, что не стоит ожидать приступа любви армян к Азербайджану, но посылать необходимую нам информацию целевым группам нужно. Информация иногда сильнее установок «Град».
К сожалению, антиармянская истерия попадает в книжки и брошюры, тексты выступлений наших соотечественников, рассчитанных на иностранцев. Это вообще убийственно. Нужно избегать «крепких» выражений, сравнивать армян с кровопийцами и зверьем. Лучше делать упор на то, что было сделано, а не кем. Ибо это и так понятно. Меньше эмоций, больше апеллирования к универсальным ценностям, правам человека, несправедливости, дискриминации и нарушению международного права. Надо понять, что во многих странах есть армянские общины, у нашей целевой аудитории есть армянские друзья, родственники, соседи и пр. Поэтому, начав с того, что «армяне – звери», мы сразу отталкиваем от себя граждан государств, которые не обязаны ненавидеть армян. Представьте, что к нам приехал палестинец, жертва израильской оккупации, который в порыве эмоций начинает ругать евреев. Нам, у которых есть друзья, соседи и родственники евреи, от которых мы ничего плохого не видели, это слышать как-то неудобно и не способствует восприятию того, что наш собеседник пытается донести. Волею Аллаха, я имел возможность побывать во многих странах, и даже немного пожить на Западе, и то, что я сейчас пишу, основано на собственном опыте и наблюдениях. Культурно, без негативных эмоций (направленных против кого-то) доводя до сведения иностранцев правду о карабахском конфликте и вообще нашей стране, можно добиться намного больше. Например, делая проазербайджанские (но не антиармянские) презентации перед аудиторией, где были американские армяне, я добился того, что последние подходили ко мне и благодарили, говоря, что узнали много нового. Необходимо постоянно думать о потенциальном потребителе продукта (в данном случае, соответствующей информации), а как гласит закон эффективного маркетинга: «Предложи потребителю ценность и получи ценность взамен».
Необходимо выдавать стипендии исследователям, заинтересованным в истории, культуре, экономике и политике Азербайджана из-за рубежа за счет, например, средств Нефтяного фонда, во всех странах, где есть наши дипломатические представительства. При этом мы можем задавать приоритеты исследований, ибо являемся оплачивающей стороной. Пусть приезжают, знакомятся со страной, изучают язык, работают в архивах и т.д. На основе этих исследований появится множество статей, монографий, книг и пр. про нашу страну, и в частности, про карабахский конфликт и историю региона. Даже одна проазербайджанская книга, написанная серьезным исследователем-неазербайджанцем, намного эффективнее сотни книг, написанных нами, ибо априори считается более объективной. И нам будет на кого ссылаться, обращаясь к зарубежной публике. Именно так и делают армяне: приглашают, кормят, поят, а потом мы слышим об очередной проармянской книге, фильме и т.д. Я сам в библиотеках и книжных магазинах стран Европы, США и т.д. видел столько проармянских книг, написанных людьми, этнически ничего общего с Арменией не имеющими.
Необходимо также организовывать перевод книг по истории и культуре страны, произведения классиков, книги о природе карабахского конфликта и пр. за рубежом посредством выдачи грантов. Примером для подражания являются Посольство США или Культурный Центр при Посольстве ИРИ, которые активно вовлечены в дело перевода и публикаций книг. К сожалению, сейчас «проармянский» «Карабахский дневник» Э.Фатуллаева благодаря недальновидности ура-патриотов намного более известен, чем «Карабахский дневник» Роберта Арагонова, армянина, в своей книге полностью поддерживающего азербайджанскую позицию.
Это лишь некоторые из комплекса мероприятий, которые нужно планомерно проводить в жизнь, чтобы добиться победы в информационной войне. Понятно, что в этом деле большая роль принадлежит дипломатическим представительствам страны, уровень многих сотрудников которых не позволяет надеяться на успешное проведение в жизнь соответствующих мероприятий, и диаспорам на местах, которые часто больше заняты междоусобными разборками. Уровень знаний о маркетинге, менеджменте и планировании вообще находится на очень низком уровне. В информационную эру это самоубийство.
Поэтому, подходить к проблеме надо системно и все детали, начиная со стадии планирования и заканчивая контролем, должны быть учтены. Я думаю, многие специалисты в области маркетинга, управления проектами, стратегического планирования и пр., гражданское общество и бизнес-сектор будут рады помочь в этом деле. Но первый ход должно сделать правительство, при этом не превращая очередное благое начинание в новую «кормушку» для чиновников, любящих поживится за счет госбюджета, и бездумных ура-патриотов, стремящихся сделать себе рекламу. Тогда уж лучше и не начинать.
«Исламское возрождение в Азербайджане: опасность или шанс?»
Ф.Алиев
«Исламское возрождение в Азербайджане: опасность или шанс?» 2007
Крах Советского Союза значительно ускорил «исламское возрождение» в бывших атеистических республиках. Этот процесс может обладать политическими последствиями в силу ухудшения социально-экономической ситуации и усиливающегося чувства беспомощности и разочарования в обществе. Вопрос в том, кто формирует восприятие Ислама среди верующих, и какой Ислам будет считаться «истинным»?
Особенность Азербайджана в том, что Ислам все еще воспринимается как элемент национальной идентичности, а исламские ценности и обычаи являются составной частью национальной культуры, когда понятие «мусульманин» совпадает с понятием «азербайджанец». Другим важным фактором является то, что Духовное управление мусульман Кавказа (ДУМК) в Баку являлось правопреемницей религиозной администрации, учрежденной еще в царское время, а потому обладавшей определенной исторической легитимностью среди населения даже в советские времена. Важно и то, что мусульмане Азербайджана в большинстве своем шиитское, где в отличие от суннизма формальная религиозная иерархия не является чуждой. Таким образом, функционирование официальных институтов, регулирующих религиозную жизнь, может рассматриваться как составная часть шиитского наследия Азербайджана.
Азербайджан обладает также элементами «исламского возрождения», характерными для других регионов постсоветского пространства. Здесь были и салафитские, и даже ваххабисткие движения, которые однако не смогли добиться такого прогресса, как в Центральной Азии и Северном Кавказе. Малочисленные проиранские группы также пытались бросить вызов существующему статус-кво. Но и это уже в прошлом. В отличие от других республик никто открыто и радикально не противостоял идее светского государства.
Что касается отношений правительства и Ислама, несмотря на принятие некоторых внешних атрибутов религии и ее защиту как части национальной идентичности, первое еще не готово видеть последствия «исламского возрождения» и приветствовать какую-либо деятельность, связанную с Исламом, над которой оно не имеет прямого контроля. На данный момент Ислам не играет значительной роли в политической жизни Азербайджана, хотя исламская риторика увеличивается с каждым днем.
Контроль осуществляется посредством ДУМК и Госкомитета по работе с религиозными организациями (ГКРРО). ДУМК является единственным среди аналогичных институтов в других республиках, выжившим и получившим развитие после горбачевских реформ и краха СССР. ГКРРО все еще не смог перерости из контролирующе-карательного органа в центр формирования и последовательного осуществления продуманной государственной политики.
В конце 90-х годов прошлого века около 4-6% населения могли называться «активными» верующими, что означает, что они следовали различным правилам поведения в соответствии с Исламом; 87-92% считали себя мусульманами, но следовали лишь части (как правило, очень малой) религиозных предписаний. Ситуация изменилась с годами. Последние опросы доказывают рост интереса к Исламу и увеличения сегмента верующих людей. Несмотря на это на данный момент можно сказать что в среднем около 15% населения Азербайджана является «активными» верующими. Интересным является то, что согласно опросам, большинство не практикующих мусульман собираются начать следовать предписаниям религии в ближайшем будущем. Печально, но большинство активных верующих (как и всего населения) мало читает. Почти половина респондентов одного опроса призналась что ни разу не читали Коран. Это значит, что их ознакомление с религией происходит с чьих-то слов, по традиции или как дань моде.
Как реагировать на процесс «исламского возрождения»? Существует ли опасность для светского государства? Должно ли общество и правительство бояться Ислама и попытаться дать отпор? Последние события в мире говорят о том, что это как раз то, что некоторые безуспешно пытаются сделать.
В случае Азербайджана, в стране все еще преобладает мирная и толерантная версия Ислама. Этот фактор надо учитывать и использовать потенциал «Исламского возрождения» в целях развития страны. Как? Политика включения Ислама жизненно важна для успешного взаимодействия с этой религией до маргинализации и дальнейшей радикализации исламских возрожденческих движений и групп. Включение Ислама и основных ведущих сил этого «возрождения» в политико-экономическую жизнь страны и гражданское общество не подразумевает создания каких-либо преференций для религии и религиозных деятелей. В список мер можно включить поправки к законодательству, отменяющие дискриминацию по отношению к верующим и обеспечивающие их полное участие в общественной, политической и экономической жизни страны. Разработка и принятие законодательства о вакфах (благотворительных фондах основанных на базе собственности религиозных общин) тоже было бы к месту. Это поможет определить собственность религиозных общин и, например, преобразовать существующие «пиры» в цивилизованные и прозрачные благотворительные фонды. Таким образом, уменьшится и зависимость религиозных общин от финансирования из-за рубежа.
Структурные изменения и усиление потенциала ГКРРО и ДУМК тоже жизненно важно. Если первое в последнее время больше походило на карающий институт, занимающийся больше борьбой с «неугодными» общинами и сектами, то последнее в нынешнем его виде представляет собой реликт советской эпохи и не соответствует ни традиционной исламской, ни светской организационной структуре.
ГКРРО мог бы более активно заниматься мониторингом и анализом существующей религиозной обстановки и рынка рилигиозной литературы, гототвить соответствующие аналитические справки. Однако самое главное он должен уделять как можно больше внимания пропаганде веротерпимости, просветительству и продвижению религиозной составляющей идеологии государства. ДУМК, в свою очередь, было бы не плохо трансформировать в консультативный орган, включающий различные мусульманские общины, объединяющий, координирующий совметсную деятельность и защишающий права разнообразных мусульманских общин.
Пправительство могло бы включить различные институты исламской социально-экономической модели в свои существующие и будущие программы. Хорошы бы наладить преподование основ религии в школах для того, чтобы удовлетворить растущий спрос подрастающего поколения на знание религии и формировать их восприятие Ислама в пику какой-либо радикальной религиозной идеологии.
Включение Ислама в социально-экономическую жизнь страны это не нечто такое, чего надо бояться, в отличие от возможной маргинализации и радикализации религиозных групп благодаря непродуманной политики «светского фундаментализма».
«Исламское возрождение в Азербайджане: опасность или шанс?» 2007
Крах Советского Союза значительно ускорил «исламское возрождение» в бывших атеистических республиках. Этот процесс может обладать политическими последствиями в силу ухудшения социально-экономической ситуации и усиливающегося чувства беспомощности и разочарования в обществе. Вопрос в том, кто формирует восприятие Ислама среди верующих, и какой Ислам будет считаться «истинным»?
Особенность Азербайджана в том, что Ислам все еще воспринимается как элемент национальной идентичности, а исламские ценности и обычаи являются составной частью национальной культуры, когда понятие «мусульманин» совпадает с понятием «азербайджанец». Другим важным фактором является то, что Духовное управление мусульман Кавказа (ДУМК) в Баку являлось правопреемницей религиозной администрации, учрежденной еще в царское время, а потому обладавшей определенной исторической легитимностью среди населения даже в советские времена. Важно и то, что мусульмане Азербайджана в большинстве своем шиитское, где в отличие от суннизма формальная религиозная иерархия не является чуждой. Таким образом, функционирование официальных институтов, регулирующих религиозную жизнь, может рассматриваться как составная часть шиитского наследия Азербайджана.
Азербайджан обладает также элементами «исламского возрождения», характерными для других регионов постсоветского пространства. Здесь были и салафитские, и даже ваххабисткие движения, которые однако не смогли добиться такого прогресса, как в Центральной Азии и Северном Кавказе. Малочисленные проиранские группы также пытались бросить вызов существующему статус-кво. Но и это уже в прошлом. В отличие от других республик никто открыто и радикально не противостоял идее светского государства.
Что касается отношений правительства и Ислама, несмотря на принятие некоторых внешних атрибутов религии и ее защиту как части национальной идентичности, первое еще не готово видеть последствия «исламского возрождения» и приветствовать какую-либо деятельность, связанную с Исламом, над которой оно не имеет прямого контроля. На данный момент Ислам не играет значительной роли в политической жизни Азербайджана, хотя исламская риторика увеличивается с каждым днем.
Контроль осуществляется посредством ДУМК и Госкомитета по работе с религиозными организациями (ГКРРО). ДУМК является единственным среди аналогичных институтов в других республиках, выжившим и получившим развитие после горбачевских реформ и краха СССР. ГКРРО все еще не смог перерости из контролирующе-карательного органа в центр формирования и последовательного осуществления продуманной государственной политики.
В конце 90-х годов прошлого века около 4-6% населения могли называться «активными» верующими, что означает, что они следовали различным правилам поведения в соответствии с Исламом; 87-92% считали себя мусульманами, но следовали лишь части (как правило, очень малой) религиозных предписаний. Ситуация изменилась с годами. Последние опросы доказывают рост интереса к Исламу и увеличения сегмента верующих людей. Несмотря на это на данный момент можно сказать что в среднем около 15% населения Азербайджана является «активными» верующими. Интересным является то, что согласно опросам, большинство не практикующих мусульман собираются начать следовать предписаниям религии в ближайшем будущем. Печально, но большинство активных верующих (как и всего населения) мало читает. Почти половина респондентов одного опроса призналась что ни разу не читали Коран. Это значит, что их ознакомление с религией происходит с чьих-то слов, по традиции или как дань моде.
Как реагировать на процесс «исламского возрождения»? Существует ли опасность для светского государства? Должно ли общество и правительство бояться Ислама и попытаться дать отпор? Последние события в мире говорят о том, что это как раз то, что некоторые безуспешно пытаются сделать.
В случае Азербайджана, в стране все еще преобладает мирная и толерантная версия Ислама. Этот фактор надо учитывать и использовать потенциал «Исламского возрождения» в целях развития страны. Как? Политика включения Ислама жизненно важна для успешного взаимодействия с этой религией до маргинализации и дальнейшей радикализации исламских возрожденческих движений и групп. Включение Ислама и основных ведущих сил этого «возрождения» в политико-экономическую жизнь страны и гражданское общество не подразумевает создания каких-либо преференций для религии и религиозных деятелей. В список мер можно включить поправки к законодательству, отменяющие дискриминацию по отношению к верующим и обеспечивающие их полное участие в общественной, политической и экономической жизни страны. Разработка и принятие законодательства о вакфах (благотворительных фондах основанных на базе собственности религиозных общин) тоже было бы к месту. Это поможет определить собственность религиозных общин и, например, преобразовать существующие «пиры» в цивилизованные и прозрачные благотворительные фонды. Таким образом, уменьшится и зависимость религиозных общин от финансирования из-за рубежа.
Структурные изменения и усиление потенциала ГКРРО и ДУМК тоже жизненно важно. Если первое в последнее время больше походило на карающий институт, занимающийся больше борьбой с «неугодными» общинами и сектами, то последнее в нынешнем его виде представляет собой реликт советской эпохи и не соответствует ни традиционной исламской, ни светской организационной структуре.
ГКРРО мог бы более активно заниматься мониторингом и анализом существующей религиозной обстановки и рынка рилигиозной литературы, гототвить соответствующие аналитические справки. Однако самое главное он должен уделять как можно больше внимания пропаганде веротерпимости, просветительству и продвижению религиозной составляющей идеологии государства. ДУМК, в свою очередь, было бы не плохо трансформировать в консультативный орган, включающий различные мусульманские общины, объединяющий, координирующий совметсную деятельность и защишающий права разнообразных мусульманских общин.
Пправительство могло бы включить различные институты исламской социально-экономической модели в свои существующие и будущие программы. Хорошы бы наладить преподование основ религии в школах для того, чтобы удовлетворить растущий спрос подрастающего поколения на знание религии и формировать их восприятие Ислама в пику какой-либо радикальной религиозной идеологии.
Включение Ислама в социально-экономическую жизнь страны это не нечто такое, чего надо бояться, в отличие от возможной маргинализации и радикализации религиозных групп благодаря непродуманной политики «светского фундаментализма».
Бой без правил
Бой без правил
Фуад АЛИЕВ 2005
Мы везде без устали заявляем о том, что строим рыночную экономику, что с коммунистическим прошлым покончено, административно-командная система канула в Лету, и еще чуть-чуть, и от этого переходного периода останутся лишь воспоминания. Некоторые говорят, что переходный период уже закончился и в Азербайджане построена хоть и не очень, но все-таки рыночная экономика. Но так ли это? Работают ли у нас рыночные механизмы и институты? Мало кто ответит на этот вопрос положительно.
И вопрос не только в этом. Существует ли у нас рыночная бизнес- и политическая культура, без которой не стоит и говорить о построении рыночной экономики и гражданского общества? Вот в чем вопрос. Исследования показывают, что нет.
Проблема глубже - она не только в бизнесе или политике. Страна переживает системный кризис этики.
Недавно автором этих строк при поддержке Кавказского ресурсного исследовательского центра был проведен опрос среди деловых людей страны. Результаты заставляют задуматься. Не только потому, что 30% признались, что психологически готовы дать взятку для достижения своих целей, или в том, что почти половина респондентов сталкивалась с невозвращением долгов, а 36,5% признались в том, что они не возвращали долги. Учитывая щекотливость этих вопросов и другие факторы, которые мы обсудим чуть позже, можно предположить, что на практике эти показатели еще выше. В ходе опроса была выявлена полная противоречивость во взглядах респондентов, то есть на данном этапе не приходится говорить о бизнесе, как сформировавшейся прослойке общества со своими ценностями и идеологией. При этом подавляющее большинство деловых людей выступает за внедрение норм шариата, первыми “жертвами” которого могут стать они сами и их нынешний образ жизни.
Противоречивость в ответах говорит и о том, что многие деловые люди не задумываются особо о морали и социальной ответственности и неискренни в своих ответах. Это может быть показателем и “морального тупика”, где уже кажется, что ничто не поможет, только Бог. Бизнес-сектор не исключение из правил, он отражает симптомы болезни, поразившей общество в целом. Посмотрим на журналистику. Грязь льется потоками со страниц газет и экранов телевизоров.
Как я уже говорил, проблема намного глубже. Проблема в том, что в обществе происходит нивелирование существующих универсальных ценностей и потеряно чувство справедливости. Брать взятку - нормально, а тот, кто не берет, воспринимается как дурак. Облить грязью кого-то - пожалуйста, только заплатите. Использовать свое положение для грабежа - “bacarana can qurban”. Обвесить, обмануть, подсунуть некачественный товар, “кинуть” - да сколько угодно. Общество смирилось, и более того, относится к этим явлениям с пониманием. И это страшнее всего. А начинать надо с самых элементарных вещей. Научиться “играть по правилам”.
Вы никогда не задумывались, почему пешеходы у нас, даже никуда не спеша, стараются перейти дорогу на красный свет и создают дополнительные проблемы для себя, водителей и дорожного движения? Да и водители делают то же самое, или паркуются где попало, не думая о том, что нарушают правила и могут кому-то мешать. В метро люди норовят залезть в вагон, не дождавшись выходящих. При этом проигрывают как те, так и другие. Ибо зайти в вагон, когда в дверях стоит толпа, нелегко. Ну а об “очередях по-азербайджански”, у которых в лучшем случае два конца, не стоит и упоминать. Даже в таких элементарных вещах люди стараются добиться своего за счет попрания прав других: будь то пешеход, водитель или выходящий из вагона пассажир. То есть сегодняшняя наша жизнь на всех уровнях - это сплошной бой без правил. А так как, подразумевается, что люди рациональны, то значит, существующий “рамочный порядок” позволяет им делать это. Не соблюдать правила игры выгоднее, чем быть честным и справедливым. В долгосрочной перспективе проигрывают все.
В принципе все просто, необходимо лишь соблюдение основных принципов, ясно сформулированных немецким социологом Карлом Хоманом: правила должны быть для всех одинаковы; правила должны быть известны игрокам и, в принципе, признаваться ими, ибо иначе игроки не смогут (правильно) играть;
правила необходимо претворять в жизнь;
необходимо заботиться о том, чтобы существовало достаточное количество сильных конкурентов, каждый из которых имеет шансы получить преимущество относительно своего конкурента;
игроки должны серьезно воспринимать конкуренцию. Это означает, что они должны хотеть выиграть;
правила должны поддерживать определенную стабильность во времени, чтобы соответствовать своей цели, надежности взаимных ожиданий в поведении. Изменения правил должны проводиться формально, то есть публично, с предусмотренной датой действия, и быть одинаково обязательными для всех;
общие призывы к честности не являются излишними, даже наоборот, однако им требуются институциональная поддержка и защита против злоупотреблений. Целью должно быть формирование правил таким образом, чтобы стала возможной справедливость, что значит моральное поведение на индивидуальном уровне.
Кто должен все это делать? Конечно же, государство. Но не стоит забывать, что государство переходного периода само по себе слабо, требует реформирования и подвержено негативным явлениям. Ему, даже при огромном желании, трудно в одиночку справиться с этой непростой задачей - учредить институты и сформировать соответствующую идеологию. Тем более что государство понятие достаточно абстрактное и состоит из обычных людей и их групп, имеющих свои личные интересы. Гражданское общество должно ему помогать. Велика и роль интеллигенции, которая должна не лизоблюдствовать или ударяться в популизм, а быть “властительницей дум”. То же самое касается в определенной мере и духовных деятелей, которые должны выйти за пределы палаток для поминок (в первую очередь в своем мышлении и образовании).
Однако ни те, ни другие не смогли осознать своей высокой миссии, и в этом одна из причин существующего кризиса этики, когда, как говорится, “что было пороком, то теперь нравы”. Однако меняться надо, ибо не зря Всевышний предупреждает нас в Коране о том, что “Аллах не меняет того, что с людьми, пока они сами не переменят того, что с ними”.
Фуад АЛИЕВ 2005
Мы везде без устали заявляем о том, что строим рыночную экономику, что с коммунистическим прошлым покончено, административно-командная система канула в Лету, и еще чуть-чуть, и от этого переходного периода останутся лишь воспоминания. Некоторые говорят, что переходный период уже закончился и в Азербайджане построена хоть и не очень, но все-таки рыночная экономика. Но так ли это? Работают ли у нас рыночные механизмы и институты? Мало кто ответит на этот вопрос положительно.
И вопрос не только в этом. Существует ли у нас рыночная бизнес- и политическая культура, без которой не стоит и говорить о построении рыночной экономики и гражданского общества? Вот в чем вопрос. Исследования показывают, что нет.
Проблема глубже - она не только в бизнесе или политике. Страна переживает системный кризис этики.
Недавно автором этих строк при поддержке Кавказского ресурсного исследовательского центра был проведен опрос среди деловых людей страны. Результаты заставляют задуматься. Не только потому, что 30% признались, что психологически готовы дать взятку для достижения своих целей, или в том, что почти половина респондентов сталкивалась с невозвращением долгов, а 36,5% признались в том, что они не возвращали долги. Учитывая щекотливость этих вопросов и другие факторы, которые мы обсудим чуть позже, можно предположить, что на практике эти показатели еще выше. В ходе опроса была выявлена полная противоречивость во взглядах респондентов, то есть на данном этапе не приходится говорить о бизнесе, как сформировавшейся прослойке общества со своими ценностями и идеологией. При этом подавляющее большинство деловых людей выступает за внедрение норм шариата, первыми “жертвами” которого могут стать они сами и их нынешний образ жизни.
Противоречивость в ответах говорит и о том, что многие деловые люди не задумываются особо о морали и социальной ответственности и неискренни в своих ответах. Это может быть показателем и “морального тупика”, где уже кажется, что ничто не поможет, только Бог. Бизнес-сектор не исключение из правил, он отражает симптомы болезни, поразившей общество в целом. Посмотрим на журналистику. Грязь льется потоками со страниц газет и экранов телевизоров.
Как я уже говорил, проблема намного глубже. Проблема в том, что в обществе происходит нивелирование существующих универсальных ценностей и потеряно чувство справедливости. Брать взятку - нормально, а тот, кто не берет, воспринимается как дурак. Облить грязью кого-то - пожалуйста, только заплатите. Использовать свое положение для грабежа - “bacarana can qurban”. Обвесить, обмануть, подсунуть некачественный товар, “кинуть” - да сколько угодно. Общество смирилось, и более того, относится к этим явлениям с пониманием. И это страшнее всего. А начинать надо с самых элементарных вещей. Научиться “играть по правилам”.
Вы никогда не задумывались, почему пешеходы у нас, даже никуда не спеша, стараются перейти дорогу на красный свет и создают дополнительные проблемы для себя, водителей и дорожного движения? Да и водители делают то же самое, или паркуются где попало, не думая о том, что нарушают правила и могут кому-то мешать. В метро люди норовят залезть в вагон, не дождавшись выходящих. При этом проигрывают как те, так и другие. Ибо зайти в вагон, когда в дверях стоит толпа, нелегко. Ну а об “очередях по-азербайджански”, у которых в лучшем случае два конца, не стоит и упоминать. Даже в таких элементарных вещах люди стараются добиться своего за счет попрания прав других: будь то пешеход, водитель или выходящий из вагона пассажир. То есть сегодняшняя наша жизнь на всех уровнях - это сплошной бой без правил. А так как, подразумевается, что люди рациональны, то значит, существующий “рамочный порядок” позволяет им делать это. Не соблюдать правила игры выгоднее, чем быть честным и справедливым. В долгосрочной перспективе проигрывают все.
В принципе все просто, необходимо лишь соблюдение основных принципов, ясно сформулированных немецким социологом Карлом Хоманом: правила должны быть для всех одинаковы; правила должны быть известны игрокам и, в принципе, признаваться ими, ибо иначе игроки не смогут (правильно) играть;
правила необходимо претворять в жизнь;
необходимо заботиться о том, чтобы существовало достаточное количество сильных конкурентов, каждый из которых имеет шансы получить преимущество относительно своего конкурента;
игроки должны серьезно воспринимать конкуренцию. Это означает, что они должны хотеть выиграть;
правила должны поддерживать определенную стабильность во времени, чтобы соответствовать своей цели, надежности взаимных ожиданий в поведении. Изменения правил должны проводиться формально, то есть публично, с предусмотренной датой действия, и быть одинаково обязательными для всех;
общие призывы к честности не являются излишними, даже наоборот, однако им требуются институциональная поддержка и защита против злоупотреблений. Целью должно быть формирование правил таким образом, чтобы стала возможной справедливость, что значит моральное поведение на индивидуальном уровне.
Кто должен все это делать? Конечно же, государство. Но не стоит забывать, что государство переходного периода само по себе слабо, требует реформирования и подвержено негативным явлениям. Ему, даже при огромном желании, трудно в одиночку справиться с этой непростой задачей - учредить институты и сформировать соответствующую идеологию. Тем более что государство понятие достаточно абстрактное и состоит из обычных людей и их групп, имеющих свои личные интересы. Гражданское общество должно ему помогать. Велика и роль интеллигенции, которая должна не лизоблюдствовать или ударяться в популизм, а быть “властительницей дум”. То же самое касается в определенной мере и духовных деятелей, которые должны выйти за пределы палаток для поминок (в первую очередь в своем мышлении и образовании).
Однако ни те, ни другие не смогли осознать своей высокой миссии, и в этом одна из причин существующего кризиса этики, когда, как говорится, “что было пороком, то теперь нравы”. Однако меняться надо, ибо не зря Всевышний предупреждает нас в Коране о том, что “Аллах не меняет того, что с людьми, пока они сами не переменят того, что с ними”.
Sosial sahibkarlıq və Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı
Sosial sahibkarlıq və Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı
Fuad Əliyev
Marketinq jurnali, 2007
Sosial sahibkarlıq nədir?
Son zamanlar sosial sahibkarlıq dünyada ictimai marağa səbəb olmuşdur. Belə ki, vətəndaş cəmiyyətinin dəstəyi nəticəsində edilən təşəbbüslər yalnız iqtisadi xarakterə yox, o cümlədən həyat keyfiyyəti və ümumi maraqlara toxunan xidmətlərə malikdir. Sosial sahibkarlıq sosial missiya həvəsini biznes şəklində ehtiva edir. Belə ki, bir çox sosial sektor institutları öz işlərində tez-tez səmərəsiz olurlar və onların mütərəqqə menecment və marketinq üsullarına ehtiyacları böyükdür..
Sosial sahibkarlığın dili yeni ola bilər, lakin bu fenomen yeni deyil. Biz onu bu adla çağırmasaq belə bir çox hallarda sosial sahibkarlığa rast gəlirik. Lakin yeni ad bu sektorun sərhədlərini cızmaqda yardımçı olmaqla vacibdir. Qeyri-kommersiya təşkilatlara əlavə olaraq, sosial sahibkarlıq ictimai məqsəd daşıyan biznes müəssisələrini, o cümlədən, inkişaf bankları, mənfəət güdməyən və güdən elementlərə malik olan hibrid təşkilatlar, öz sakinlərini marifləndirmək və məşğulluq dərəcəsini artırmaq məqsədi daşıyan biznesə başlayan icmalar kimi müəssisələri də daxil edə bilər. Geniş dil imkanı geniş oyun sahəsi yaradır. Sosial sahibkarlar öz sosial missiyalarına xidmət etmək üçün ən əlverişli imkanlar və metodlar axtarır.
Lakin bütün bunlar qarışıqlıq yarada bilər. Buna görə də sahibkarlıq – “enterpreneurship” termininə baxaq. Geniş mənada sahibkarlıq biznesə başlamaqla bağlıdır. Lakin bunu belə qəbul etmək çox sadə olardı. Sahibkarlıq termin kimi 17-ci və 18-ci əsrlərdə Fransa iqtisadiyyatında görünməyə başlamışdır. Fransız dilində bu “əsas layihə və fəaliyyətə başlamaq, girişmək, təşəbbüs etmək” mənasında işlənir. Spesifik olaraq, bu yeni və daha əlverişli yollar taparaq iqtisadi inkişafı stimulyasiya edən iş adamlarına aid edilirdi ki, bu mənada da termin ilk dəfə Fransız iqtisadçısı Jan Baptist Sey tərəfindən işlədilmişdir. 19-cu əsrdə o demişdir: “Sahibkar iqtisadi resursları az məhsuldar sahədən çıxararaq, çox məhsuldar sahəyə gətirir”. Sahibkarlar dəyər yaradırlar. 20-ci əsrdə isə Cozef Şumpeter bu terminin açıqlamasını yenilədi. O, sahibkarları kapitalizmin “kreativ-destruktiv” prosesinin aparıcıları kimi təsvir etdi. Bu sözlərlə sahibkarların funksiyası istehsal modelini islah etmək və ya onu devirməkdir. Şumpeterin sahibkarları yeni bazarlara xidmət etməklə və ya yeni işlər görmək üçün yeni imkanlar tapmaqla iqtisadiyyatda “dəyişiklik agentləridir” və iqtisadiyyatı irəli aparırlar.
Beləliklə, Sey və Şumpeterin ənənəsi sahibkarı iqtisadi inkişafın katalizatoru və innavatorları kimi təsvir edir və bu gün həmin konsepsiyanın mənasının əsasını təşkil edir. Bu nəzəriyyələrdən istifadə edərək çox asanlıqla sosial sahibkarlığı da izah etmək mümkündür. Bələ ki, sosial sahibkarlıq sosial missiyası ilə ictimai yeniliklər və mənfəət gətirən iqtisadi sektordur.
Sosial sahibkarlığı biznes sahibkarlığından fərqləndirək. Sosial sahibkarlıq üçün sosial missiya əsas olaraq qalır. Missiya ilə əlaqədar təsir əsas meyardır, lakin bu meyar mənfəət əldə etmək meyarı deyildir. Mənfəət sadəcə sosial sahibkarın məqsədi üçün bir vasitədir. Lakin biznes sahibkarlığında mənfəət meyarı dəyəri ölçmək üçün bir yoldur. Məhz buna görə də biznes sahibkarları bazar subyektləridir. Əgər onlar resursları daha da əlverişli və məhsuldar istifadə etməsələr, o zaman onlar biznesdən kənara atılır. “Sosial sahibkarlar” isə daha çox vətəndaş cəmiyyətinin subyektləridir, lakin bazarda da çıxış edir və ənənəvi sahibkarlarla rəqabət aparır. Bir çox ölkələrdə (xüsusilə, ABŞda) sahibkarlıqla məşğul olan QHTlər vergilərdən azad olunur və bacarıqları göstərdiyi halda, əmək bazarına daxil olmaq və orada öz sahibkarlıq işlərini qurmaqda dövlət tərəfindən yardım edilir.
Belə ki, QHTlər, dini və yerli icmalar və s. bizneslə məşğul olur və özləri üçün pul qazanırlar. Burada pulsuz işləyən könüllülər, vergi güzəştləri, imic və cəmiyyətin, dövlətin dəstəyi kimi ictimai sektorunun üstünlüklərindən istifadə etmək olur. Məsələn, ABŞın Şimali Karolina ştatında keçmiş narkomanların reabilitasiyası missiyasına malik olan bir QHT, bu missiyanı biznes şəkilində həyata keçirir – şəhəriçi yük daşımaları sahəsində. Keçmiş narkomanlar təşkilatın menecerlərinin nəzarəti altında yük daşıma sahəsində çalışır, müvafiq ödəniş alır və normal həyata yenidən inteqrasiya olurlar. Eyni zamanda, müştərilər keyfiyyətli xidmətlər alır. Başqa bir misal – dünyanın müxtəlif ölkələrində çalışan “Habitat for Humanity” təşkilatıdır. Onlar evsizlər üçün ucuz evlər tikir, güzəştli kreditlərlə onlara satır və bu şəkildə öz missiyanı həyata keçirir. Evlərin qat-qat ucuz olması işçilərin demək olar ki hamısının könüllü işləməsi, materialların ianə şəklində verilməsi və s. kimi amillərlə bağlıdır. Satılmış evlərdən qazanılan pullar da təşkilatın inkişafına və yeni evlərin tikilməsinə yönəldilir.
Azərbaycanda QHT-lərin maliyyələşdirilməsi
Azərbaycanda QHT-lərin fəaliyyətlərini və vətəndaş cəmiyyətini dəstəkləmək həmçinin aparılan dövlət siyasətinə ictimai sektor tərəfindən veriləcək tövhəni gücləndirmək üçün ictimai təşkilatların maliyyələşdirilməsini gücləndirən və müxtəlifləşdirən tədbirlərə ehtiyac duyulur. İctimai təşkilatların dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsi ilə bağlı qanunvericilik prosedur və tələbləri daha da asanlaşdırılmasına, bürokratik əngəllərin aradan qaldırılması, prosedur və tələblər zamanı şəffaflığın təmin edilməsi müasir şəraitdə obyektiv zərurətdən irəli gəlir. QHT-lərin fəaliyyətlərinin səmərəliliyinin artırılması, həmçinin onların xarici donorlardan asılılığının azaldılması məqsədilə QHT sektorunun dövlət büdcəsindən də maliyyələşdirilməsi da məqsədəuyğun olardı. Paralel olaraq vergi qanunvericiliyi vasitəsilə əldə edə biləcəyi vergi güzəştləri vasitəsilə biznes sektorunun QHT-lər tərəfindən ictimai xidmətlərin maliyyələşdirilməsinə xidmət edəcəyi şübhə doğurmur.
Amma problem bundan da fundamentaldır. Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti hələ ki özünü axtarmaqdadır. QHT fəlsəfəsi və mədəniyyəti, qeyri-kommersiya menecment anlayışı ölkəmizdə kifayət qədər dərk edilməmişdir. İlk öncə “QHT nədir?” sualını cavablandırmaq lazımdır. QHT maliyyə axtarışını hansı istiqamətə yönəldilməli və alının vəsaiti necə xərcləməlidir?
Azərbaycanda fəaliyyətdə olan QHT-lər əsasən bir mənbədən - xarici donor təşkilatları vasitəsilə maliyyələşir. Bu da onları ictimai mənafelər və dövlət siyasətinin məqsədlərindən və diqqətindən müəyyən qədər uzaqlaşdırır. Ümumiyyətlə, Azərbaycandaki QHTləri iki səpkidən təsnif etmək olar: onların əsas həqiqi missiya və fəlsəfəsinə və ictimai-siyasi mövqelərinə görə.
QHTnin fəlsəfəsi
Təsvir
QHTnin mövqeyi
Təsvir
“Kapitan Qrantın övladları”
Qrant hesabına fəaliyyət göstərən QHTlər. Qrant olmayanda işləri də olmur. Missiya qrantlara uyğun müəyyən olunur.
“Hökümət qeyri-hökümət təşkilatları”
Hökümət “nəzdində” olan QHTlər. Siyasi təbliğat, qrant almaq və s. məqsədlərlə yaradılır.
“Biznes QHTləri”
Pul qazanmaq məqsədilə yarandılmış QHTlər. Bu növ QHTlər yuxarıda göstərilən qrupla oxşarlıqları var, amma onlar tək qrantla kifayətlənmir və QHT adından istifadə edib öz bizneslərini qururlar.
Müxalifət QHTləri
Müxalifət partiyaları və hərəkatları “nəzdində” olan QHTlər. Siyasi təbliğat, qrant almaq və s. məqsədlərlə yaradılır.
“Ölü ruhlar”
Nə vaxtsa yaradılmış, sonra isə müxtəlif səbəblərə görə fəliyyəti olmayan QHTlər. Bəzən müəyyən səbəblərə görə adından istifadə olunması üçün yaradılır.
“Özəl QHTlər”
Biznes qurumları və sahibkarlar tərəfindən sırf kommersiya maraqları əsasında yaradılan QHTlər.
Klassik QHTlər
Missiyası və strateji planı olan QHT. Onun maliyyə mənbələri də müxtəlifdir. QHTnin yaranmasında sosial sifariş və / və ya həqiqi təşəbbüs əsasında qurulur.
Həqiqi QHTlər
Missiyasını həyata keçirmək və cəmiyyətə xidmət etmək məqsədilə yaradılan QHTlər.
Təsnifat kifayət qədər nisbidir və bir təşkilat bir neçə qrupa eyni zamanda aid oluna bilər.
Təssüflər olsun ki, klassik və əsl QHTlər azlıq təşkil edir. Amma burada başqa bir problem də mövcuddur: menecment problemi. Çox vaxt, yerli QHTni idrə edən şəxslərin menecmentdən xəbəri olmur və ya bir neçə başqa yerdə çalışdıqlarına görə təşkilatı düzgün idarə edə bilmirlər. Yaxşı, düşünülmüş menecment olmayan yerdə düzgün fandrayzinq, sosial marketinq və sosial sahibkarlıqdan danışmaq da olmaz.
Yeni düşüncə tərzi
Artıq Azərbaycan vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri olan QHTlər oradan-buradan pul almaqdan, qrantlara həsrət gözü ilə baxmaqdan uzaqlaşmalıdır. Müasir dünya təcrübəsini öyrənib, yeni texnologiyaları mənimsəməklə, dar çərçivədən kənara çıxıb daha stratejı və geniş işini qurmaqla yerli QHTlər güclənə bilər. Bununla onlar “beş-on” manat qazanan “obyektlər”, “qrant-yeyənlər” kimi yox, peşəkar, işləyən və cəmiyyətə həqiqətən xidmət edən təşkilatlar kimi qəbul olunacaqdır. İlk öncə, ictimai sektor institutları öz missiyalarını dərk etməli və fəaliyyətlərini səmərəli formada həyata keçirməyə başlamalıdır. Eyni zamanda da, öz mənafeyi uğrunda hökümətdə və Milli Məclisdə düşünülmüş şəkildə lobbiçilik fəaliyyətinə başlamalıdır. Beləliklə, vətəndaş cəmiyyəti institutu da inkişaf olunub ictimai şüurda həkk olunacaqdır.
Hal-hazırda QHTlərlə bağlı Azərbaycan qanunvericiliyi na qədər problemli olsa belə, sosial sahibkarlıq üçün lazım olan şəraiti yaradır. Lakin, onu düzgün istifadə edən azdır. Məsələn, Azərbaycan Marketinq Cəmiyyəti (AMC) sosial sahibkarlıq ideya və dəyərlərini mənimsəməyə və öz fəliyyətində tətbiq etməyə çalışan yerli QHTlərdən biridir. Belə ki, missiyamıza uyğun olaraq biz yerli şirkətlər və digər hədəf qrupları arasında biznes treninqləri təşkil edirik. Bu gəlir gətirib bizi “xarici” asıllılıqdan azad etməklə yanaşı marketinq və biznes idarəetməsi sahəsində biliklərin yayılmasına da xidmət edir. Digər tərəfdən, AMC digər kommersiya xidmətləri də göstərir (konsaltinq, kitabların tərcüməsi, dərc edilməsi və satışı və s.). Amma bu sahibkarlıq fəaliyyəti məqsəd deyil, missiyamızın gerçəkləşdirilməsinin vasitələrindən biridir.
Əlbəttə ki, ictimai fəaliyyətin “kommersiyalaşdırılması” daha böyük şəffaflıq və hesabatlılığı tələb edir. Bunun üçün də, QHT həm öz üzvləri, həm hökümət orqanları və ilk növbədə cəmiyyət üçün açıq olmalı və “mənfəət qazanan” təşkilat kimi yox, mənfəət qazanıb öz missiyasına uyğun cəmiyyətə xidmət göstərən təşkilat kimi tanınmalıdır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, sosial sahibkarlıq vətəndaş cəmiyyəti inkişaf etdirəcək bir kateqoriyadır. Mən əminəm ki, Azərbaycan QHTləri da bu kateqoriyanı yaxıq gələcəkdə mənimsəyəcək və dərk edəcəklər. Zəngin və nüfuzlu Azərbaycan naminə!
Fuad Əliyev
Marketinq jurnali, 2007
Sosial sahibkarlıq nədir?
Son zamanlar sosial sahibkarlıq dünyada ictimai marağa səbəb olmuşdur. Belə ki, vətəndaş cəmiyyətinin dəstəyi nəticəsində edilən təşəbbüslər yalnız iqtisadi xarakterə yox, o cümlədən həyat keyfiyyəti və ümumi maraqlara toxunan xidmətlərə malikdir. Sosial sahibkarlıq sosial missiya həvəsini biznes şəklində ehtiva edir. Belə ki, bir çox sosial sektor institutları öz işlərində tez-tez səmərəsiz olurlar və onların mütərəqqə menecment və marketinq üsullarına ehtiyacları böyükdür..
Sosial sahibkarlığın dili yeni ola bilər, lakin bu fenomen yeni deyil. Biz onu bu adla çağırmasaq belə bir çox hallarda sosial sahibkarlığa rast gəlirik. Lakin yeni ad bu sektorun sərhədlərini cızmaqda yardımçı olmaqla vacibdir. Qeyri-kommersiya təşkilatlara əlavə olaraq, sosial sahibkarlıq ictimai məqsəd daşıyan biznes müəssisələrini, o cümlədən, inkişaf bankları, mənfəət güdməyən və güdən elementlərə malik olan hibrid təşkilatlar, öz sakinlərini marifləndirmək və məşğulluq dərəcəsini artırmaq məqsədi daşıyan biznesə başlayan icmalar kimi müəssisələri də daxil edə bilər. Geniş dil imkanı geniş oyun sahəsi yaradır. Sosial sahibkarlar öz sosial missiyalarına xidmət etmək üçün ən əlverişli imkanlar və metodlar axtarır.
Lakin bütün bunlar qarışıqlıq yarada bilər. Buna görə də sahibkarlıq – “enterpreneurship” termininə baxaq. Geniş mənada sahibkarlıq biznesə başlamaqla bağlıdır. Lakin bunu belə qəbul etmək çox sadə olardı. Sahibkarlıq termin kimi 17-ci və 18-ci əsrlərdə Fransa iqtisadiyyatında görünməyə başlamışdır. Fransız dilində bu “əsas layihə və fəaliyyətə başlamaq, girişmək, təşəbbüs etmək” mənasında işlənir. Spesifik olaraq, bu yeni və daha əlverişli yollar taparaq iqtisadi inkişafı stimulyasiya edən iş adamlarına aid edilirdi ki, bu mənada da termin ilk dəfə Fransız iqtisadçısı Jan Baptist Sey tərəfindən işlədilmişdir. 19-cu əsrdə o demişdir: “Sahibkar iqtisadi resursları az məhsuldar sahədən çıxararaq, çox məhsuldar sahəyə gətirir”. Sahibkarlar dəyər yaradırlar. 20-ci əsrdə isə Cozef Şumpeter bu terminin açıqlamasını yenilədi. O, sahibkarları kapitalizmin “kreativ-destruktiv” prosesinin aparıcıları kimi təsvir etdi. Bu sözlərlə sahibkarların funksiyası istehsal modelini islah etmək və ya onu devirməkdir. Şumpeterin sahibkarları yeni bazarlara xidmət etməklə və ya yeni işlər görmək üçün yeni imkanlar tapmaqla iqtisadiyyatda “dəyişiklik agentləridir” və iqtisadiyyatı irəli aparırlar.
Beləliklə, Sey və Şumpeterin ənənəsi sahibkarı iqtisadi inkişafın katalizatoru və innavatorları kimi təsvir edir və bu gün həmin konsepsiyanın mənasının əsasını təşkil edir. Bu nəzəriyyələrdən istifadə edərək çox asanlıqla sosial sahibkarlığı da izah etmək mümkündür. Bələ ki, sosial sahibkarlıq sosial missiyası ilə ictimai yeniliklər və mənfəət gətirən iqtisadi sektordur.
Sosial sahibkarlığı biznes sahibkarlığından fərqləndirək. Sosial sahibkarlıq üçün sosial missiya əsas olaraq qalır. Missiya ilə əlaqədar təsir əsas meyardır, lakin bu meyar mənfəət əldə etmək meyarı deyildir. Mənfəət sadəcə sosial sahibkarın məqsədi üçün bir vasitədir. Lakin biznes sahibkarlığında mənfəət meyarı dəyəri ölçmək üçün bir yoldur. Məhz buna görə də biznes sahibkarları bazar subyektləridir. Əgər onlar resursları daha da əlverişli və məhsuldar istifadə etməsələr, o zaman onlar biznesdən kənara atılır. “Sosial sahibkarlar” isə daha çox vətəndaş cəmiyyətinin subyektləridir, lakin bazarda da çıxış edir və ənənəvi sahibkarlarla rəqabət aparır. Bir çox ölkələrdə (xüsusilə, ABŞda) sahibkarlıqla məşğul olan QHTlər vergilərdən azad olunur və bacarıqları göstərdiyi halda, əmək bazarına daxil olmaq və orada öz sahibkarlıq işlərini qurmaqda dövlət tərəfindən yardım edilir.
Belə ki, QHTlər, dini və yerli icmalar və s. bizneslə məşğul olur və özləri üçün pul qazanırlar. Burada pulsuz işləyən könüllülər, vergi güzəştləri, imic və cəmiyyətin, dövlətin dəstəyi kimi ictimai sektorunun üstünlüklərindən istifadə etmək olur. Məsələn, ABŞın Şimali Karolina ştatında keçmiş narkomanların reabilitasiyası missiyasına malik olan bir QHT, bu missiyanı biznes şəkilində həyata keçirir – şəhəriçi yük daşımaları sahəsində. Keçmiş narkomanlar təşkilatın menecerlərinin nəzarəti altında yük daşıma sahəsində çalışır, müvafiq ödəniş alır və normal həyata yenidən inteqrasiya olurlar. Eyni zamanda, müştərilər keyfiyyətli xidmətlər alır. Başqa bir misal – dünyanın müxtəlif ölkələrində çalışan “Habitat for Humanity” təşkilatıdır. Onlar evsizlər üçün ucuz evlər tikir, güzəştli kreditlərlə onlara satır və bu şəkildə öz missiyanı həyata keçirir. Evlərin qat-qat ucuz olması işçilərin demək olar ki hamısının könüllü işləməsi, materialların ianə şəklində verilməsi və s. kimi amillərlə bağlıdır. Satılmış evlərdən qazanılan pullar da təşkilatın inkişafına və yeni evlərin tikilməsinə yönəldilir.
Azərbaycanda QHT-lərin maliyyələşdirilməsi
Azərbaycanda QHT-lərin fəaliyyətlərini və vətəndaş cəmiyyətini dəstəkləmək həmçinin aparılan dövlət siyasətinə ictimai sektor tərəfindən veriləcək tövhəni gücləndirmək üçün ictimai təşkilatların maliyyələşdirilməsini gücləndirən və müxtəlifləşdirən tədbirlərə ehtiyac duyulur. İctimai təşkilatların dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsi ilə bağlı qanunvericilik prosedur və tələbləri daha da asanlaşdırılmasına, bürokratik əngəllərin aradan qaldırılması, prosedur və tələblər zamanı şəffaflığın təmin edilməsi müasir şəraitdə obyektiv zərurətdən irəli gəlir. QHT-lərin fəaliyyətlərinin səmərəliliyinin artırılması, həmçinin onların xarici donorlardan asılılığının azaldılması məqsədilə QHT sektorunun dövlət büdcəsindən də maliyyələşdirilməsi da məqsədəuyğun olardı. Paralel olaraq vergi qanunvericiliyi vasitəsilə əldə edə biləcəyi vergi güzəştləri vasitəsilə biznes sektorunun QHT-lər tərəfindən ictimai xidmətlərin maliyyələşdirilməsinə xidmət edəcəyi şübhə doğurmur.
Amma problem bundan da fundamentaldır. Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti hələ ki özünü axtarmaqdadır. QHT fəlsəfəsi və mədəniyyəti, qeyri-kommersiya menecment anlayışı ölkəmizdə kifayət qədər dərk edilməmişdir. İlk öncə “QHT nədir?” sualını cavablandırmaq lazımdır. QHT maliyyə axtarışını hansı istiqamətə yönəldilməli və alının vəsaiti necə xərcləməlidir?
Azərbaycanda fəaliyyətdə olan QHT-lər əsasən bir mənbədən - xarici donor təşkilatları vasitəsilə maliyyələşir. Bu da onları ictimai mənafelər və dövlət siyasətinin məqsədlərindən və diqqətindən müəyyən qədər uzaqlaşdırır. Ümumiyyətlə, Azərbaycandaki QHTləri iki səpkidən təsnif etmək olar: onların əsas həqiqi missiya və fəlsəfəsinə və ictimai-siyasi mövqelərinə görə.
QHTnin fəlsəfəsi
Təsvir
QHTnin mövqeyi
Təsvir
“Kapitan Qrantın övladları”
Qrant hesabına fəaliyyət göstərən QHTlər. Qrant olmayanda işləri də olmur. Missiya qrantlara uyğun müəyyən olunur.
“Hökümət qeyri-hökümət təşkilatları”
Hökümət “nəzdində” olan QHTlər. Siyasi təbliğat, qrant almaq və s. məqsədlərlə yaradılır.
“Biznes QHTləri”
Pul qazanmaq məqsədilə yarandılmış QHTlər. Bu növ QHTlər yuxarıda göstərilən qrupla oxşarlıqları var, amma onlar tək qrantla kifayətlənmir və QHT adından istifadə edib öz bizneslərini qururlar.
Müxalifət QHTləri
Müxalifət partiyaları və hərəkatları “nəzdində” olan QHTlər. Siyasi təbliğat, qrant almaq və s. məqsədlərlə yaradılır.
“Ölü ruhlar”
Nə vaxtsa yaradılmış, sonra isə müxtəlif səbəblərə görə fəliyyəti olmayan QHTlər. Bəzən müəyyən səbəblərə görə adından istifadə olunması üçün yaradılır.
“Özəl QHTlər”
Biznes qurumları və sahibkarlar tərəfindən sırf kommersiya maraqları əsasında yaradılan QHTlər.
Klassik QHTlər
Missiyası və strateji planı olan QHT. Onun maliyyə mənbələri də müxtəlifdir. QHTnin yaranmasında sosial sifariş və / və ya həqiqi təşəbbüs əsasında qurulur.
Həqiqi QHTlər
Missiyasını həyata keçirmək və cəmiyyətə xidmət etmək məqsədilə yaradılan QHTlər.
Təsnifat kifayət qədər nisbidir və bir təşkilat bir neçə qrupa eyni zamanda aid oluna bilər.
Təssüflər olsun ki, klassik və əsl QHTlər azlıq təşkil edir. Amma burada başqa bir problem də mövcuddur: menecment problemi. Çox vaxt, yerli QHTni idrə edən şəxslərin menecmentdən xəbəri olmur və ya bir neçə başqa yerdə çalışdıqlarına görə təşkilatı düzgün idarə edə bilmirlər. Yaxşı, düşünülmüş menecment olmayan yerdə düzgün fandrayzinq, sosial marketinq və sosial sahibkarlıqdan danışmaq da olmaz.
Yeni düşüncə tərzi
Artıq Azərbaycan vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri olan QHTlər oradan-buradan pul almaqdan, qrantlara həsrət gözü ilə baxmaqdan uzaqlaşmalıdır. Müasir dünya təcrübəsini öyrənib, yeni texnologiyaları mənimsəməklə, dar çərçivədən kənara çıxıb daha stratejı və geniş işini qurmaqla yerli QHTlər güclənə bilər. Bununla onlar “beş-on” manat qazanan “obyektlər”, “qrant-yeyənlər” kimi yox, peşəkar, işləyən və cəmiyyətə həqiqətən xidmət edən təşkilatlar kimi qəbul olunacaqdır. İlk öncə, ictimai sektor institutları öz missiyalarını dərk etməli və fəaliyyətlərini səmərəli formada həyata keçirməyə başlamalıdır. Eyni zamanda da, öz mənafeyi uğrunda hökümətdə və Milli Məclisdə düşünülmüş şəkildə lobbiçilik fəaliyyətinə başlamalıdır. Beləliklə, vətəndaş cəmiyyəti institutu da inkişaf olunub ictimai şüurda həkk olunacaqdır.
Hal-hazırda QHTlərlə bağlı Azərbaycan qanunvericiliyi na qədər problemli olsa belə, sosial sahibkarlıq üçün lazım olan şəraiti yaradır. Lakin, onu düzgün istifadə edən azdır. Məsələn, Azərbaycan Marketinq Cəmiyyəti (AMC) sosial sahibkarlıq ideya və dəyərlərini mənimsəməyə və öz fəliyyətində tətbiq etməyə çalışan yerli QHTlərdən biridir. Belə ki, missiyamıza uyğun olaraq biz yerli şirkətlər və digər hədəf qrupları arasında biznes treninqləri təşkil edirik. Bu gəlir gətirib bizi “xarici” asıllılıqdan azad etməklə yanaşı marketinq və biznes idarəetməsi sahəsində biliklərin yayılmasına da xidmət edir. Digər tərəfdən, AMC digər kommersiya xidmətləri də göstərir (konsaltinq, kitabların tərcüməsi, dərc edilməsi və satışı və s.). Amma bu sahibkarlıq fəaliyyəti məqsəd deyil, missiyamızın gerçəkləşdirilməsinin vasitələrindən biridir.
Əlbəttə ki, ictimai fəaliyyətin “kommersiyalaşdırılması” daha böyük şəffaflıq və hesabatlılığı tələb edir. Bunun üçün də, QHT həm öz üzvləri, həm hökümət orqanları və ilk növbədə cəmiyyət üçün açıq olmalı və “mənfəət qazanan” təşkilat kimi yox, mənfəət qazanıb öz missiyasına uyğun cəmiyyətə xidmət göstərən təşkilat kimi tanınmalıdır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, sosial sahibkarlıq vətəndaş cəmiyyəti inkişaf etdirəcək bir kateqoriyadır. Mən əminəm ki, Azərbaycan QHTləri da bu kateqoriyanı yaxıq gələcəkdə mənimsəyəcək və dərk edəcəklər. Zəngin və nüfuzlu Azərbaycan naminə!
Məhərrəmlik bəhsləri
Fuad Əliyev
Məhərrəmlik bəhsləri
Azadlığa buraxılmış düşüncələr
(Məhərrəm ayı ərzində “Ürfan” qrupunda yerləşdirilmiş yazılar əsasında)
Bu yazıların yığılması və redaktəsi işində göstərdiyi köməyinə görə
Şəhla Balakişiyevaya xüsusi minnətdarlığımı bildirirəm
Ürfan
groups.yahoo.com/group/urfan
2007
Allahın adı ilə!
Məhərrəmlik bəhsləri
Azadlığa buraxılmış düşüncələr
Bəhs 1
Bu ilin başlanğıcı mənim üçün çox maraqlı, bəzən stressli, bəzən müsbət emosiyalı, işimdə və şəxsi həyatımda mühüm hadisələrlə və tədbirlərlə, yeni tanışlıqlarla dolu olmuşdur. Bu məni özüm, yaşadığım cəmiyyət, inancım, zəif və güclü cəhətlərim haqqında düşünməyə vadar etmişdir. Məhərrəmliyin girməsi isə bu fikirlərin sistemləşdirilməsinə və Aşura hadisəsi kontekstində baxmağıma xidmət etmişdir. Bu fikirləri Sizlə bölüşmək və sizin fikrinizi bilmək də istərdim.
Mən təbiətcə tədqiqatçı və filosof adamam. Həyatımı, əməlləri, deyilən sözləri təhlil edirəm, abstraksiya üsulundan istifadə edib kənardan baxmağa çalışıram (vaxtım olanda). Son zamanlarkı müşahidələrimi Aşura fəlsəfəsi kontekstində açıqlamaq istəyirəm. Məncə, yeri var.
Biz “ancaq Allahdan qorxuram” dediyimizə baxmayaraq, bəzən adama elə gəlir ki, Allahdan başqa hər şeydən qorxuruq. Biz başqa insanlardan, ictimai rəydən, adət-ənənədən, stereotiplərdən, əziyyət çəkməkdən, kiminsə xətrinə dəyməkdən qorxuruq və bəzən bütün bunlara görə Allahın dediklərinə əməl etmirik. Bunun psixoloji izahı da ola bilər. Bir tərəfdən, Hz. Əli (əs) kimi Allahı “qəlblə görə” bilməyən insanlar üçün Allah mücərrəddir, insanlar və digər yuxarıda sadalananlar isə realdır. Onların təsiri gündəlik həyatımızda hiss olunur. Digər tərəfdən, biz düşünürük ki, Allah Rəhimdir, başa düşəndir və bağışlayandır, insanlar isə başa düşməz. Ona görə insanlardan qorxub Allahın buyurduqlarını qoyuruq qırağa. Bir məqam da var. Bu Allahın nə dediyini düzgün başa düşməməyimizdir. Yəni, o qədər yozmalar, firqələr və s. var ki, bəzən eyni əmələ tamamilə əks mövqelərdən yanaşılır. Amma, nə isə… Sözüm onda deyil. Bütün bunları etməklə biz Tövhidi başa düşmədiyimizi göstəririk. Yəni bizim dildə desək ki, Allah təkdir və s. əslində bizim üçün Allah nə Əhəddir, nə də Səməd. Tövhid ilk baxışdan sadə görünsə də, real həyata gələndə mürəkkəb bir məfhuma çevrilir. Tövhidi real həyatda gerçəkləşdirə bilmirik.
İmam Hüseyn (əs) və Kərbəla şəhidləri (əs) isə bizə başqa nümunə göstərir. Onlar Tövhidi öz əməllərində yaşadırlar. Haqqı tanıyıb, şəksiz-şübhəsiz heç nədən və heç kimdən qorxmayıb, Allah rizası üçün özünü qurban verdilər. Şək-şübhə isə bizim ən yaxın yoldaşımızdır. Həmişə bizlədir. Kimə inanasan, kimin dalınca gedəsən, necə kiminsə oyuncağına və “peşkasına” çevrilməyəsən? Hüseyn (əs) üçün şübhə yoxdur, o, özü İmamdır. Onu İmam kimi tanıyıb, onun dalınca gedən 72 nəfərin Hüseyndə (əs) heç bir şübhəsi yoxdur. Onlar üçün Allah həm Səməd, həm də Əhəddir.
Allah özü də Quranda dəfələrlə həm Məhəmmədə (səəs), həm insanlara müraciət edərək deyir ki, ”insanlardan qorxmayın, Məndən qorxun”. İnsanlar dalınca danışa, fitnə-fəsadla və qeybətlə, zülmlə, cadukarlığla və s. məşğul ola bilər. Amma əsl mömin bundan qorxmur. Buna görə haqq-ədalətdən çəkinmir, öz bildiyi kimi edir. Məsələn, Hüseyn (əs) kimi. Bəs biz? Heyif ki, əsl mömin indi çətin tapılar. Ümumiyyətlə, mömin necə olmalıdır? Hüseyn (əs) və onun dəstəsi mömindirsə, onda bizim kimi ”dindarlar” kimik? Günahı gündəlik adətimizə, günah edib sonra tez-tez ”bağışla” deməklə bu sözü ucuz ifadəyə çevirmiş munafiqlərikmi? Məhəmməd Peyğəmbər (səəs) demişdir ki, ”özünü tanıyan Allahını tanıyar”. Biz özümüzü tanıyırıqmı? Yoxsa aldadırıq? Onda Allahı biz necə tanıyaq, Tövhidi necə anlayaq? Düşünməyə dəyər...
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı var inşaAllah...
Bəhs 2
Bəzən insan elə vəziyyətə düşür ki, bilmir nə etsin. Elə bil ki, bütün dünya ona qarşı çıxır. İnsanlar onu başa düşmür, kimsə pislik edir, problemin də tökülüb qalıbdır. İnsan pessimizmə düçar olur. Mən fikirləşirəm ki, başıma pis bir şey nə gəlirsə hansısa səhv və günahımın nəticəsidir. Bir başa olmasa da. Biz niyə axı dünyanı, ətrafdakılarımızı pisləyək, lənətləyək, ittiham edək. Deyəsən Qandi demişdir ki, ”Ətrafda dəyişiklik görmək istəyirsənsə, özün dəyişiklik ol”. Allahdan bağışlanmaq istəyirsənsə, özün bağışla. Allahın sənə qarşı rəhmli olmasını istəyirsənsə, özün rəhmli ol. İnsanlardan qaçma. İmana ve prinsiplərinə görə düzgün saydığında möhkəm ol. Möhkəm olsan, əmin olarsan. Amma bunu demək, etməkdən qat-qat asandır. Bu gün mən ”yaxşılığın təbliğindən, pislikdən çəkindirməkdən” danışmaq istərdim. Bu da Məhərrəm ayında Aşura günündə baş vermiş hadisənin bir mesajıdır. Hüseyn (əs) və onun dəstəsi öz əməlləri ilə müsəlmanlara yaxşılığı təbliğ edir, pislikdən çəkindirirlər. Mən Aşuranın bu mesajını heç fikirləşmirdim. Amma keçən il, Amerikada oradakı qara-dərili amerikalı Qum Universitetinin məzunu Şeyx Cəfər Muhibullahın moizəsindən sonra bu hadisənin yeni bir şaxəsini özüm üçün açdım.
Baxın, Hüseyn (əs) Kərbəladan əvvəl insanlara müxtəlif müraciətlərlə üz tutur, elçilər göndərir ki, haqqı batildən ayırsın, müsəlmanları yaxşılığa doğru çağırsın, pisliyi onlara açıq aşkar bildirsin. O, müsəlmanlara deyir: „Mən sizi Allahın Kitabına və Peyğəmbərin (səəs) sünnətinə çağırıram. Sünnə yaddan çıxardılır, bidətlər artmaqdadır. Mənə qulaq assanız, mən sizi haqq yoluna çıxardaram. Allah rəhmi sizinlə olsun“. O, hətta heç bir imanı olmayan insanlara da üz tutur: „Əgər siz heç bir dinə və Qiyamət gününə inanmırsınızsa, heç olmazsa bu dünyada azad olmağa çalışın“. Təbii ki, insanların əksəriyyəti bunu eşitmir. Yoxsa Hüseynin (əs) ətrafında cəmi 72 nəfər olmazdı.
Sona kimi Hüseyn (əs) yolu azmış müsəlmanlara müraciət edir. Yaxşılığa dəvət edir. Susuzluqdan əziyyət çəkə-çəkə, öz səhabələrini itirə-itirə, Hüseyn (əs) öz missiyasını sona kimi həyata keçirir və bunun üçün də şəhid olur. Yaxşılığı təbliğ edir, pislikdən çəkindirir.
Bu məhz əvvəlki bəhsimizdə toxunduğumuz Tövhidlə bağlıdır. Kərbəla şəhidləri (əs) yaxşılığı təbliğ edib, pislikdən çəkindirməklə Tövhidi bütün dünya üçün yaşadır.
Onda günün sualı çıxır meydana: Hər birimiz bu gün neçə adama yaxşılığı təbliğ etdik, neçə nəfəri pislikdən çəkindirdik? Kiminsə problemini nəzərə almayıb, kiminsə qəlbini sındırıb, kiməsə yalan danışıb, yardım etməyib, “mənlik deyil” deyib zülmün qarşısını kəsməyib (ən azı öz qəlbimizdə) və s. Biz ümmətimiz üçün nə etmişik ki, ümmətimizin bu günündən şikayət etməyə və kimisə mühakimə etməyimizə haqqımız olsun?
Allah bizi bağışlasın. Amma biz də bağışlayaq. İmam Hüseyn (əs) deyir: “Ən rəhmli o insandır ki, qisas almaq imkanı olduğu halda, bağışlayır”.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı ola bilər, inşaAllah.
Bəhs 3
Aşura gününə 5 gün qalır. Yəqin ki, yenə həmişəki kimi olacaqdır. Söhbətlər, söhbətlər, lehine-əleyhinə, özünü zəncirlə vuraq-vurmayaq, ağlayaq-ağlamayaq, Yezidə lənət oxuyaq-oxumayaq, şirk belə getdi, bidət belə gəldi, ehsanlar, mərsiyyələr, moizələr, dualar və daha nələr, nələr, nələr... Köhnə hamam, köhnə tas.
Adam ömür sürür. Çay içir, çörək yeyir, sevinir, həsrət çəkir, sevir, nifrət edir, səvh-günah edir, savab işlər görür. Amma təsəvvür edin ki, hər gün Aşuradır. Hər yer isə Kərbəladır. Aşura cihad rəmzidir. Hər gün aparmalı olduğumuz cihadın təzahürüdür. Həm böyük cihadın, həm də kiçik cihadın. Əslində böyük cihadsız kiçik cihad mənasını itirir. Amma sözüm onda yox. Hz. Əli (əs) deyir ki, bu dünyada rahatlıq axtarma. Adi, zəif insan rahatlığı istəyir, hər şey özü gəlsin, bəzən gələndə də naşükür olur. Rahatlığa görə hər şeyi qurban verməyə hazırdır. Təki yaxşı olsun. Bu dünyada? Bəs axirət? Yenə Hz. Əliyə (əs) müraciət edirik. Əmir əl ,Möminin (əs) deyir: “Axirət bu dünyada qazanılır.” Axirət cihadla qazanılır. Bu dünyada gördüyümüz işlərlə, davranışımızla, dediyimiz sözlərlə. İnsanlar arasında yaxşılığı təbliğ etmək, pislikdən çəkindirməklə.
Bəzən olur ki, savab işlər görürsən, artıq düşünürsən ki, Allah məndən razıdır inşaAllah. Sonra isə … bir günah iş görürsən, ya da şübhəli iş görürsən ki, onun halallığı barədə şək edirsən. Yenə elə bil geriyə atılmış olursan. Bir səhv çoxlu savab işləri yox edər. Amma Allahın iznilə hansısa bir savab iş ola bilsin ki, çoxlu günahları da örtər. Aşura günü kimi. Qorxunu öldürüb, haqqı tapıb, onu müdafiə etmək. Şərt deyil ki, silahla. Gündəlik həyatımızda Aşuranı yaşatmaq mümkündürmü? İnsanlardan qorxmayıb, ancaq Allaha tapınaraq, insanlara xidmət etmək, yaxşılığı təbliğ etmək, günahlardan insanları çəkindirmək.
Aşura gününə 5 gün qalır. Bəs gəlib gedəndən sonra nə olacaq? Köhnə hamam, köhnə tas? Yoxsa hər gün Aşura, hər yer Kərbəla olacaqmı? Hər dəfə günah edəndə biz Yezid dəstəsində, savab işlər görəndə isə Hüseyn (əs) dəstəsində olmuş kimi vuruşuruq. Kim isə cənnətlik, kim isə cəhənnəmlikdir. Görəsən, cənnətdəki yerimi mən neçəyə satmışam!?
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı ola bilər, inşaAllah.
Bəhs 4
Aşura günü yaxınlaşır. Bu hadisədən danışarkən imamət bəhsinə toxunmamaq olmaz. Çünki Hüseyn imamdır və o və səhabələri Tövhid və meadla yanaşı nübuvəti və imaməti də müdafiə edib təbliğ edirlər.
İmamət nə üçün vacibdir? Bunun üçün Peyğəmbərə (səəs) qulaq asaq. Mötəbər ƏHLI-SÜNNƏ hədis kitablarından biri olan Müsnəd ibn Xənbəldə Peyğəmbərdən (səəs) belə bir hədis rəvayət olunur: “Kim öz zamanının İmamını tanımamış olsa, cahiliyyə dövründə olmuş kimidir ». (Müsnad Imam ibn Xənbəl. Hədis 96.10)
Yəni İmam öz Zamanı tanımaq o qədər vacibdir ki, onu tanımıyan müsəlman olsa belə cahil ilə bərabər olur. Çox mühüm məsələdir. Bəs görəsən o İmam kimdir? Xüsusi məsum insanların İmamətini qəbul etməyəndə, problem yaranır. Onda bu imam şah, xəlifə, prezident və s. ola bilər. Onlar heç məsum deyil, bəzən zalım olurlar. Bir də hər ölkənin öz ağası var, amma zamanın İmamı təkdir. Necə olan şeydir bu?
Şiə mənbələrində də bu hədis vardır və təfsiri də var. Gəlin onlara da nəzər yetirək. Bir neçə hədis yetər. Üsuli Kafi kitabı: hədis 972. “Fudayl b. Yəsər, Əbu Abdullahdan (Cəfəri Sadiq (as)) elə rəvayət etmişdir: “Rəsulullah (səəs) buyurmuşdur: ‘Bir imamı olmadan ölən kəs, bir növ cahiliyye üzrə ölər’. Soruşdum: ‘Rəsulullah (səəs) belə buyurdu?’ Söylədi: ‘Bəli, Allaha and olsun ki, belə dedi’. Sual etdim: ‘O halda, bir imamı olmadan hər kəs, cahiliyyə ölümü üzrə ölər?’ ‘Bəli’ cavab verdi”.
Hədis 657: “Məhəmməd ibn Muslim belə rəvayət etmişdir: Abu Cəfərdən (Məhəmməda Baqig (əs)) eşitdim: ‘Allahın bildirdiyi imamı tanımadan özünü yoraraq Allaha ibadət edən kəsin bu səyi qəbul edilməz. O, yolunu azmışdır, çaşqındır. Allah onun əməllərini bəyənməz. O, çobanından və sürüsündən ayrılıb itən bir qoyuna bənzəyər. Gününü, ora-bura qaçmaqla, gedib gəlməklə keçirər. Axşam olduqda, çobanına aid olmayan bir sürü görər. Bu sürüyə tərəf yönələr və onunla aldanar… Çoban sürüsünü otarmaq istədikdə, çobanı və sürünü tanımaz. Çobanını və sürüsünü tapmaq məqsədi ilə çaşqın bir halda ətrafa nəzər salar. O zaman başında çobanı olan başqa qoyunlar görər. Ona tərəf yönələr və onlarla aldanar…..
Otlağına aparacaq və ya ona yönələrək bir çobanı olmadan gedib-gələr. O, belə gəzib dolaşarkən canavar bu şəkildə onun itdiyini qənimət bilib onu yeyər. Bax belə, ey Məhəmməd! Allaha and olsun ki, bu ümmətdən Əzzə ve Cəllə olan Allah tərəfindən təyin edilən İmama açıq və adil olmayan kəs azmış, yolunu itirmişdir. Əgər bu hal üzrə ölsə, bir cür küfür və münafiqlik üzrə ölər. Ey Məhəmməd! Bil ki, zülm başçıları və ona tabe olanlar, Allahın dinindən təcrid edilmişlər. Özləri azdıqları kimi, başqalarını da azdırmışlar: “Onların etdikləri əməllər, tufanlı bir gündə üzərinə şiddətli külək əsən külə bənzəyər. Onlar qazandıqları şeylərdən heç nə əldə edə bilməzlər. (Haqdan) dönüb uzaq düşmək budur!” (İbrahim surəsi: 18)”
Bu hədis imamları tanımayan kəslərin halını və Peyğəmbərin hədisini kifayət qədər izah edir.
Hər zamanənin bir İmamı var. İmam Hüseyn kimi. Məhz İmamın ardınca getmədiyimizə və Allah tərəfindən təyin olunmamışların buyruqları ilə yaşamadığımıza görə də ümmət bu gündədir. Məhz buna görə Kərbəla faciəsi baş verir. Necə də biz bu sürüsündən ayrı qalmış qoyuna bənzəyirik.
İmam Allah tərəfindən təyin olunur. Yoxsa İmamın tanımayıb ölmək niyə cahillik üzrə ölümlə bərabərdir? Niyə müsəlmanlar İmamın ölümünə imkan verirlər?
Amma İmamı necə tanımaq olar? Bu böyük və dərin bir mövzudur. Bu barədə kitablar yazılır. İstəsəniz, məsləhət görə bilərəm. Amma bir şərt odur ki, onlar Peyğəmbərin Əhli-Beytindən (əs) olmalıdır. İmam Hüseyn kimi. Başqa bir kömək, rus demişkən podskazka. Qiyamət gününə qədər onların sayı 12-dir. Niyə? Mötəbər ƏHLI-SÜNNƏ hədis kitablarından olan Səhih Buharidə və Səhih Müslimdə belə bir hədis var: RəsulAllah demişdir: Qiyamət gününə qədər 12 nəfər Əmir olacaq…Hamısı da Qureyşdən olacaqdır.” (Səhih Buhari, Kitab ul-Ahkam: 9.329; Səhih Müslim, Kitab ul-Imaraa. Hədis #10).
Fikir verin, Qiyamət gününə qədər yalnız 12 əsl Əmir (İmam) olacaqdır. Nə az, nə çox.
Başqa bir maraqlı hədis. Əhli Sünnənin kifayət qədər doğru ravilərindən biri sayılan Al-Cuveyni öz “Faraid el-Siteyn” kitabında İbn Abbasdan (ra) Peyğəmbərin (səəs) bu sözlərini rəvayət etdi: “Şübhəsiz, xəlifələrin və məndən sonra gələnlərin və Allahın ayətlərinin sayı 12-dir. Birincisi Hz. Əli ibn Əbu Talibdir, soncusu isə Əl-Mehdidir. Sonra əlavə etdi: Mən, Əli, Həsən, Hüseyn və Hüseynin 9 övladı seçilmiş və məsum olanlardır”.
Gördüyünüz kimi, Kərbəla şəhidi olan Hüseyn öz zamanın İmamına o zamanın “imamı” iddiasında olanlardan daha haqlı olanlara oxşayır və “müsəlmanlar” tərəfindən öldürülür. İmamı tanımıyan, əslində, Peyğəmbəri tanımamış kimi olur. Yoxsa yox? Bundan böyük faciə olarmı?
Amma sualım bunda deyil. Biz öz zəmanəmizin İmamını tanıyırıqmı? Sualın cavabını eşitməkdən qorxuram. Hədisdəki yolunu azmış bədbəxt qoyun yadıma düşür.
Allah hamımızı hidayət eləsin.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
İnşaAllah ardı var…..
Bəhs 5
Bu dəfə başqa bir məsələyə toxunmaq istərdim. İmamət kimi mühüm olmasa da, bu məsələ də önəmlidir. Burada söhbət insanın keyfiyyətlərindən gedəcəkdir. Bilirsiniz, çoxlu insanlar ömür boyu çalışır ki, işləsin, pul qazansın, həyatından ləzzət alsın, övladları üçün var-dövlət yığsın, və s. Biz hamımız bunu istəyirik. Gece-gündüz bunun üçün çalışırıq. Bu normaldır və halaldır. Amma bir şərtlə. Bu dünyanın işləri bizi axirətdən uzaqlaşdırmamalıdır. İnsan o qədər bu dünyanın işlərinə bağlanır ki, sabahısı günü Hüseyn (əs) kimi İmam onu cihada çağırsa, bu dünyadan ayıra bilməz. Bəs mənim uşaqlarım? Bəs ailəm? Var-dövlətim? İşim? Gözəl həyat yoldaşım? Kim onlara baxacaqdır? Bəs kim kef edəcəkdir? Mən hələ yaşamaq istəyirəm. O qədər bəhanə var.
Başqa bir məsələ isə insanın o qədər bu dünyanın işlərinə və ləzzətlərinə bağlanılmasından axirət, Allah, həyatın mənası və s. kimi məfhumlar haqqında düşünməməsidir.
Hacı Bektaş Vəlinin bir sözü vardır: “Öz qarının, ağzının və əlinin sahibi ol!” Əslində, çox çətindir. Həyat boyu nəfsimizə xidmət etməklə məşğuluq. Kor və kar oluruq. Həqiqəti görə bilmirik, Allahı görmürük, İmamın çağırışını eşitmirik.
Həyat seçimlər toplusudur. Hər an biz seçim edirik. Bir seçimlə Allaha yaxınlaşıb, başqa bir seçimlə ondan uzaqlaşırıq. Çox vaxt da axirət və dünya, haram və halal, günah və savab arasında qalırıq. Bir anlıq (üzr istəyirəm) orqazm, yoxsa haram əməldən uzaq olmaq, estetik ləzzət yoxsa harama baxmamaq/dinləməmək, fizioloji ləzzət yoxsa haramı yeməmək, rahatlıq yoxsa cihad və s.
İmam Əli (əs) səhabəsi Kumeylə (ra) deyir: Insanlar 3 cür olur: 1) Elm sahibləri; 2) Elm axtarışında olanlar; 3) Onun-bunun səsini eşidib ora-bura qaçan ”içi boş” insanlar.
Elm sahibləri çox azdır. Elm (həqiqət) axtaranlar onlardan çoxdur. Amma 3-cü kateqoriya əksəriyyət təşkil edir. Gecə-gündüz bu dunyanı fikirləşən insanlardır onlar. Onların içi də, işi də boşdur. Bu dünyada bir şey qazansalar da, Qiyamət Gününə əli boş gedəcəklər. Vay onların halına. Vay bizim halımıza. İtirdiyimiz vaxta, boş-boş söhbət və işlərimizə, kiminsə oyuncağı olduğumuza, ehtirasların ve nəfsin qulu olduğumuza, zamanımızın İmamını tanımadığımıza və ya tanıyıb bir nəticə çıxartmadığımıza və daha-daha nələrə görə.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
İnşaAllah ardı var…..
Bəhs 6
Bu gün Aşura günüdür. Məndə olan Türkiyənin Azərbaycan üçün istehsal etdiyi ”din mövzusunda” təqvimdə Aşura gününə aid olan vərəqdə Kərbəla hadisəsi haqqında bir söz də yoxdur. Çox qəribə. Bu gün böyük bayramımızdır, gərək sevinək... Yezid Hüseyni öldürübdür. Nə isə. Sözüm bunda yox.
Bu gün çoxlu lənətlər oxunulur. Əsasən zalımlara. Amma mən təklif edirəm ki, lənət oxumayaq. Allahın lənəti düşən insanlara lənət oxusan da oxumasan da, onsuz lənətlənmişdir. İstər sən onların adının qabağında Həzrəti yazasan, sonra da Allahın rizasını onlar üçün istəyəsən, istər də gecə-gündüz min lənət deyəsən. Çalışaq ki, özümüz lənətə layiq olmayaq.
Qəlbimizdə zalımlara lənət deyib, çox qışqırmayaq. Bu zahiridir. Bəzən şouya bənzəyir. Keçmişdə olanları bilməliyik, amma keçmişlə yaşamaq da düzgün deyil. Rusların bir məsələsi var: Kim keçmişi yada salsa onun bir gözü çıxsın, kim unutsa – iki gözü çıxsın. Bizim günahımız var, bağışlamaq istəyirik, heç olmasa keçmişdəkilərin səhv və günahlarını da bağışlayaq. Bağışlayaq, amma unutmayaq. İbrət götürək.
Gəlin onları Allaha tapşıraq. Vəhdət naminə, Allaha xatir, Peyğəmbərlərə və İmamlara hörmət əlaməti olaraq. Fatiməni (əs) ağladanları da vəhdət naminə tapşıraq, baxmayaraq ki, Peyğəmbər deyir ki, ”Fatimə məndəndir. Kim ona zərər vurursa, mənə zərər vurmuş olur” (Səhih Müslim: hədis 6000). Həsəni (əs) öldürənləri Allaha tapşıraq. Həmin Həsəni ki, Peyğəmbər (səəs) onun haqqında deyir: ”Allah, Onu sevəni sən də sev” (Səhihi Müslim: hədis 5952). Hüseyni də çox incitdilər. Peyğəmbərin ”Hüseyn məndən, mən də Hüseyndənəm” (Sunan ibn Maje: hədis 14) dediyinə baxmayaraq. Və daha nələrə nələrə baxmayaraq. Quranı inkar edərək Peyğəmbərin (səəs) pak ailəsi zülmlə üzləşdi. Amma gəlin o vaxtın müsəlmanlarını Allaha tapşıraq.
Mənim dostum-qardaşım Orxan soruşur: ”Necə ola bilərdi ki, Peyğəmbərin (səəs) səhabələri ilə dolu Məkkədə camaat Hüseynin çağırışına qulaq asmır”?. Bəs niyə səhabələri ilə dolu Mədinənin camaatı əlindən Hüseyn Məkkəyə gedir? Bu kimi suallar çoxdur. Amma çox dərinə getməmək gərəkdir. Gəlin hamını Allaha tapşıraq. Vəhdət naminə. Amma o vaxtın müsəlmanlarını yalnız o vaxt orada yaşadıqlarına görə başqalardan üstün tutmaq da olmaz. Əsbu Sufyna da onlardandır, münafiqlər də. O dövrdə yaşamış alim Həsən Bəsri deyir: ”Həqiqi İslam kitablarda, əsl müsəlmanlar qəbirlərdədir”. Peyğəmbərin (səəs) ölümündən cəmi 20-30 il keçibdir.
Allaha tapşıraq hədisləri qəsdən uyduranları. Onları bilməyib təkrar edənləri bağışlayaq. Fitnəkarlar, fəsadçılar, ”ingilis və s. casusları”, terroristlər və s. üçün Allahdan hidayət istəyək. Onları Allaha tapşıraq. Aşura günü əhli-beytə (əs) bəslədikləri məhəbbətindən həddi aşanları da Allah bağışlasın. Bu hadisəni təhrif edib, boş simvollara çevirənləri, qara lentləri qola bağlayıb, sonra xurafat səbəbindən çıxartmayanları Allah hidayət eləsin. Bu hadisədən öz maraqlarında istifadə edənləri Allah islah etsin.
Bağışlayaq ki, bağışlana bilək. Bağışlayaq, amma unutmayaq. Aşura bizə göstərir ki, haqqı məhv etmək olmaz. Haqq azlıqda da qalsa, yenə də qələbə çalır. Ona görə mən arxayınam. Necə olur olsun, haqq batili məhv edəcəkdir. Çünki adil Allah bir Peyğəmbərlər vasitəsilə Kitablar vermiş, Quran vermişdir, hər zaman üçün İmam təyin etmişdir. Allahdan diləyək ki, biz haqqın tərəfində olanlardan olaq. Hidayət olunanlardan olaq. Cahil olmayaq və cahil kimi ölməyək. Bu öz-özündə böyük bir nailiyyətdir. Allahdan istəyirəm ki, Kərbəla şəhidlərin (əs) qanına xatir bir olaq, vəhdəti qoruyaq. Onlardan ibrət götürək.
Bütün müsəlmanlara və İmam Mehdi əl-Müntəzirə (əs) baş sağlığımı verirəm.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı ola bilər, inşaAllah.
Bəhs 7
Bu dünya paradokslar dünyasıdır. Hər şey baş-ayaq olub. Zalimlər buyruq sahibi, cahillər elm öyrədən olub. Pozğun “ulduzlar” pərəstiş edilir, həyat nümunəsi olur. Mənim kimi günahkar isə Allahdan, dindən, cihaddan, İmam Hüseyndən (əs) danışır. Hah. Cəmiyyətimizdə o qədər ikiüzlük var ki, insan öz üzünü itirmək təhlükəsilə üzləşir. Şekspir deyir: “Həyat bir teatrdır. İnsanlar isə aktyorlardır”. Doğrudur. Biz bu teatrda müxtəlif rollar oynayırıq. Amma əsas rol birdir. Bu rol bizim bu həyatda missiyamızdır. Çox vaxt biz əsas roldan başqa bütün rollar oynayırıq.
Bu həyat, və Allah, traqikomediyadır. Absurd teatrıdır. Bir anlıq bu barədə düşünün. Zinani özünə adət etmiş oğullar qeyrətdən, “müsəlmançılıqdan” danışır. Lakin özü zina edəndə kiminsə qeyrətini məhv edir, günahın yayılmasına və müsəlmançılığın aradan getməsinə xidmət edir. Bəs, gecə evə qayıdan sərxoş və “qadın ətirli” kişidən onun vəfalı xanımı “harada olumsan?” haqlı olaraq soruşanda: “Sus, qadın. Mən kişiyəm” deyənlər bəyəm azdır? Elə çıxır ki, kişi olmaq üçün pozğun həyat tərzini aparmaq gərəkdir. Deməli, günahın da gender fərqləri vardır. Kişiyə icazə var, qadına yox. Bu da heç müsəlmançılıq deyil. Bu xəstə cəmiyyətin yaratdığı ”dəyərlər sistemdir” və ya “adət-ənənədir”. İslama gələndə bu halda heç bir gender diskriminasiyası yoxdur. Günah – elə günah olaraq qalır.
Amma sözüm bunda deyil. Bu bir nümunə idi. Məsələnin kökündə daha fundamental problem durur. Biz axı nə qədər qeybət yönümlüyük. Fillankəs belədir, filankəsin qızı bilirsən nə edib, filankəsin oğlu elədir, filankəsin arvadı nə bilim nədir və s. Biz başqaların eyiblərini diqqətlə izləməklə yanaşı bu eyiblər haqqında danışmağı özümüzə adət etmişik. Allah bizdən bunun əksini istəyir. Başqaların günahlarının örtməyimizi istəyir. Buna görə də, qeybət hətta zinadan da böyük günah sayılır. Zina edən qeybət edəndən nisbətən üstündür.
Bununla yanaşı qeybət ikiüzlüyə, münafiqliyə doğru aparır. Birbaşa. İsa (əs) deyir: ”Kimin günahı yoxdursa, daş atsın”. Heç kəs daş ata bilmir. Zinakarlar zina etmiş qadını necə cəzalandıra bilər!? Fitnəkarlar necə başqaları mühakimə edə bilər!? Bəs biz niyə daşlar atırıq başqaların bostanlarına, evlərinə, qəlblərinə. Bizim daşlarımız neçə incə könül sındırıb, özgə pəncərəyə atılmış daşlar kimi.
Hz. Əli (əs) deyir: “Başqaların eyiblərini sayan insan öz eyiblərini görməz”. Öz eyiblərini görməyən insan onda onları necə islah etsin? Bu heç də ətrafda olan pozğunçuluğa göz yumub, özün üzərində işləmək, dünyadan qaçmaq da deyildir. Çünki biz onda yaxşılığı təbliğ etmirik, pislikdən çəkindirmirik. Yenə bir balans tapmalıyıq. Amma belə deyək: mən rüşvət almıramsa rüşvətxorları ittiham edə, zina etmirəmsə – zinakarlari tənqid edə, qatil və ya oğru deyiləmsə – qatilləri və oğruları mühakimə etmək haqqım var. Nə qədər az günahın olsa – o qədər çox ikiüzlükdən də uzaqlaşırsan, daha haqlı olursan. Hz. Əlinin (əs), İmam Hüseynin (əs) və onlar kimi məsum və adil insanların çox şey deməyə, çox adamı mühakimə etməyə haqları var idi. Onlar bu haqqı qazanmışlar. Zalımlar isə lənət qazanıblar. Bəs biz nə qazanmışıq?
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Məhərrəmlik bəhsləri
Azadlığa buraxılmış düşüncələr
(Məhərrəm ayı ərzində “Ürfan” qrupunda yerləşdirilmiş yazılar əsasında)
Bu yazıların yığılması və redaktəsi işində göstərdiyi köməyinə görə
Şəhla Balakişiyevaya xüsusi minnətdarlığımı bildirirəm
Ürfan
groups.yahoo.com/group/urfan
2007
Allahın adı ilə!
Məhərrəmlik bəhsləri
Azadlığa buraxılmış düşüncələr
Bəhs 1
Bu ilin başlanğıcı mənim üçün çox maraqlı, bəzən stressli, bəzən müsbət emosiyalı, işimdə və şəxsi həyatımda mühüm hadisələrlə və tədbirlərlə, yeni tanışlıqlarla dolu olmuşdur. Bu məni özüm, yaşadığım cəmiyyət, inancım, zəif və güclü cəhətlərim haqqında düşünməyə vadar etmişdir. Məhərrəmliyin girməsi isə bu fikirlərin sistemləşdirilməsinə və Aşura hadisəsi kontekstində baxmağıma xidmət etmişdir. Bu fikirləri Sizlə bölüşmək və sizin fikrinizi bilmək də istərdim.
Mən təbiətcə tədqiqatçı və filosof adamam. Həyatımı, əməlləri, deyilən sözləri təhlil edirəm, abstraksiya üsulundan istifadə edib kənardan baxmağa çalışıram (vaxtım olanda). Son zamanlarkı müşahidələrimi Aşura fəlsəfəsi kontekstində açıqlamaq istəyirəm. Məncə, yeri var.
Biz “ancaq Allahdan qorxuram” dediyimizə baxmayaraq, bəzən adama elə gəlir ki, Allahdan başqa hər şeydən qorxuruq. Biz başqa insanlardan, ictimai rəydən, adət-ənənədən, stereotiplərdən, əziyyət çəkməkdən, kiminsə xətrinə dəyməkdən qorxuruq və bəzən bütün bunlara görə Allahın dediklərinə əməl etmirik. Bunun psixoloji izahı da ola bilər. Bir tərəfdən, Hz. Əli (əs) kimi Allahı “qəlblə görə” bilməyən insanlar üçün Allah mücərrəddir, insanlar və digər yuxarıda sadalananlar isə realdır. Onların təsiri gündəlik həyatımızda hiss olunur. Digər tərəfdən, biz düşünürük ki, Allah Rəhimdir, başa düşəndir və bağışlayandır, insanlar isə başa düşməz. Ona görə insanlardan qorxub Allahın buyurduqlarını qoyuruq qırağa. Bir məqam da var. Bu Allahın nə dediyini düzgün başa düşməməyimizdir. Yəni, o qədər yozmalar, firqələr və s. var ki, bəzən eyni əmələ tamamilə əks mövqelərdən yanaşılır. Amma, nə isə… Sözüm onda deyil. Bütün bunları etməklə biz Tövhidi başa düşmədiyimizi göstəririk. Yəni bizim dildə desək ki, Allah təkdir və s. əslində bizim üçün Allah nə Əhəddir, nə də Səməd. Tövhid ilk baxışdan sadə görünsə də, real həyata gələndə mürəkkəb bir məfhuma çevrilir. Tövhidi real həyatda gerçəkləşdirə bilmirik.
İmam Hüseyn (əs) və Kərbəla şəhidləri (əs) isə bizə başqa nümunə göstərir. Onlar Tövhidi öz əməllərində yaşadırlar. Haqqı tanıyıb, şəksiz-şübhəsiz heç nədən və heç kimdən qorxmayıb, Allah rizası üçün özünü qurban verdilər. Şək-şübhə isə bizim ən yaxın yoldaşımızdır. Həmişə bizlədir. Kimə inanasan, kimin dalınca gedəsən, necə kiminsə oyuncağına və “peşkasına” çevrilməyəsən? Hüseyn (əs) üçün şübhə yoxdur, o, özü İmamdır. Onu İmam kimi tanıyıb, onun dalınca gedən 72 nəfərin Hüseyndə (əs) heç bir şübhəsi yoxdur. Onlar üçün Allah həm Səməd, həm də Əhəddir.
Allah özü də Quranda dəfələrlə həm Məhəmmədə (səəs), həm insanlara müraciət edərək deyir ki, ”insanlardan qorxmayın, Məndən qorxun”. İnsanlar dalınca danışa, fitnə-fəsadla və qeybətlə, zülmlə, cadukarlığla və s. məşğul ola bilər. Amma əsl mömin bundan qorxmur. Buna görə haqq-ədalətdən çəkinmir, öz bildiyi kimi edir. Məsələn, Hüseyn (əs) kimi. Bəs biz? Heyif ki, əsl mömin indi çətin tapılar. Ümumiyyətlə, mömin necə olmalıdır? Hüseyn (əs) və onun dəstəsi mömindirsə, onda bizim kimi ”dindarlar” kimik? Günahı gündəlik adətimizə, günah edib sonra tez-tez ”bağışla” deməklə bu sözü ucuz ifadəyə çevirmiş munafiqlərikmi? Məhəmməd Peyğəmbər (səəs) demişdir ki, ”özünü tanıyan Allahını tanıyar”. Biz özümüzü tanıyırıqmı? Yoxsa aldadırıq? Onda Allahı biz necə tanıyaq, Tövhidi necə anlayaq? Düşünməyə dəyər...
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı var inşaAllah...
Bəhs 2
Bəzən insan elə vəziyyətə düşür ki, bilmir nə etsin. Elə bil ki, bütün dünya ona qarşı çıxır. İnsanlar onu başa düşmür, kimsə pislik edir, problemin də tökülüb qalıbdır. İnsan pessimizmə düçar olur. Mən fikirləşirəm ki, başıma pis bir şey nə gəlirsə hansısa səhv və günahımın nəticəsidir. Bir başa olmasa da. Biz niyə axı dünyanı, ətrafdakılarımızı pisləyək, lənətləyək, ittiham edək. Deyəsən Qandi demişdir ki, ”Ətrafda dəyişiklik görmək istəyirsənsə, özün dəyişiklik ol”. Allahdan bağışlanmaq istəyirsənsə, özün bağışla. Allahın sənə qarşı rəhmli olmasını istəyirsənsə, özün rəhmli ol. İnsanlardan qaçma. İmana ve prinsiplərinə görə düzgün saydığında möhkəm ol. Möhkəm olsan, əmin olarsan. Amma bunu demək, etməkdən qat-qat asandır. Bu gün mən ”yaxşılığın təbliğindən, pislikdən çəkindirməkdən” danışmaq istərdim. Bu da Məhərrəm ayında Aşura günündə baş vermiş hadisənin bir mesajıdır. Hüseyn (əs) və onun dəstəsi öz əməlləri ilə müsəlmanlara yaxşılığı təbliğ edir, pislikdən çəkindirirlər. Mən Aşuranın bu mesajını heç fikirləşmirdim. Amma keçən il, Amerikada oradakı qara-dərili amerikalı Qum Universitetinin məzunu Şeyx Cəfər Muhibullahın moizəsindən sonra bu hadisənin yeni bir şaxəsini özüm üçün açdım.
Baxın, Hüseyn (əs) Kərbəladan əvvəl insanlara müxtəlif müraciətlərlə üz tutur, elçilər göndərir ki, haqqı batildən ayırsın, müsəlmanları yaxşılığa doğru çağırsın, pisliyi onlara açıq aşkar bildirsin. O, müsəlmanlara deyir: „Mən sizi Allahın Kitabına və Peyğəmbərin (səəs) sünnətinə çağırıram. Sünnə yaddan çıxardılır, bidətlər artmaqdadır. Mənə qulaq assanız, mən sizi haqq yoluna çıxardaram. Allah rəhmi sizinlə olsun“. O, hətta heç bir imanı olmayan insanlara da üz tutur: „Əgər siz heç bir dinə və Qiyamət gününə inanmırsınızsa, heç olmazsa bu dünyada azad olmağa çalışın“. Təbii ki, insanların əksəriyyəti bunu eşitmir. Yoxsa Hüseynin (əs) ətrafında cəmi 72 nəfər olmazdı.
Sona kimi Hüseyn (əs) yolu azmış müsəlmanlara müraciət edir. Yaxşılığa dəvət edir. Susuzluqdan əziyyət çəkə-çəkə, öz səhabələrini itirə-itirə, Hüseyn (əs) öz missiyasını sona kimi həyata keçirir və bunun üçün də şəhid olur. Yaxşılığı təbliğ edir, pislikdən çəkindirir.
Bu məhz əvvəlki bəhsimizdə toxunduğumuz Tövhidlə bağlıdır. Kərbəla şəhidləri (əs) yaxşılığı təbliğ edib, pislikdən çəkindirməklə Tövhidi bütün dünya üçün yaşadır.
Onda günün sualı çıxır meydana: Hər birimiz bu gün neçə adama yaxşılığı təbliğ etdik, neçə nəfəri pislikdən çəkindirdik? Kiminsə problemini nəzərə almayıb, kiminsə qəlbini sındırıb, kiməsə yalan danışıb, yardım etməyib, “mənlik deyil” deyib zülmün qarşısını kəsməyib (ən azı öz qəlbimizdə) və s. Biz ümmətimiz üçün nə etmişik ki, ümmətimizin bu günündən şikayət etməyə və kimisə mühakimə etməyimizə haqqımız olsun?
Allah bizi bağışlasın. Amma biz də bağışlayaq. İmam Hüseyn (əs) deyir: “Ən rəhmli o insandır ki, qisas almaq imkanı olduğu halda, bağışlayır”.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı ola bilər, inşaAllah.
Bəhs 3
Aşura gününə 5 gün qalır. Yəqin ki, yenə həmişəki kimi olacaqdır. Söhbətlər, söhbətlər, lehine-əleyhinə, özünü zəncirlə vuraq-vurmayaq, ağlayaq-ağlamayaq, Yezidə lənət oxuyaq-oxumayaq, şirk belə getdi, bidət belə gəldi, ehsanlar, mərsiyyələr, moizələr, dualar və daha nələr, nələr, nələr... Köhnə hamam, köhnə tas.
Adam ömür sürür. Çay içir, çörək yeyir, sevinir, həsrət çəkir, sevir, nifrət edir, səvh-günah edir, savab işlər görür. Amma təsəvvür edin ki, hər gün Aşuradır. Hər yer isə Kərbəladır. Aşura cihad rəmzidir. Hər gün aparmalı olduğumuz cihadın təzahürüdür. Həm böyük cihadın, həm də kiçik cihadın. Əslində böyük cihadsız kiçik cihad mənasını itirir. Amma sözüm onda yox. Hz. Əli (əs) deyir ki, bu dünyada rahatlıq axtarma. Adi, zəif insan rahatlığı istəyir, hər şey özü gəlsin, bəzən gələndə də naşükür olur. Rahatlığa görə hər şeyi qurban verməyə hazırdır. Təki yaxşı olsun. Bu dünyada? Bəs axirət? Yenə Hz. Əliyə (əs) müraciət edirik. Əmir əl ,Möminin (əs) deyir: “Axirət bu dünyada qazanılır.” Axirət cihadla qazanılır. Bu dünyada gördüyümüz işlərlə, davranışımızla, dediyimiz sözlərlə. İnsanlar arasında yaxşılığı təbliğ etmək, pislikdən çəkindirməklə.
Bəzən olur ki, savab işlər görürsən, artıq düşünürsən ki, Allah məndən razıdır inşaAllah. Sonra isə … bir günah iş görürsən, ya da şübhəli iş görürsən ki, onun halallığı barədə şək edirsən. Yenə elə bil geriyə atılmış olursan. Bir səhv çoxlu savab işləri yox edər. Amma Allahın iznilə hansısa bir savab iş ola bilsin ki, çoxlu günahları da örtər. Aşura günü kimi. Qorxunu öldürüb, haqqı tapıb, onu müdafiə etmək. Şərt deyil ki, silahla. Gündəlik həyatımızda Aşuranı yaşatmaq mümkündürmü? İnsanlardan qorxmayıb, ancaq Allaha tapınaraq, insanlara xidmət etmək, yaxşılığı təbliğ etmək, günahlardan insanları çəkindirmək.
Aşura gününə 5 gün qalır. Bəs gəlib gedəndən sonra nə olacaq? Köhnə hamam, köhnə tas? Yoxsa hər gün Aşura, hər yer Kərbəla olacaqmı? Hər dəfə günah edəndə biz Yezid dəstəsində, savab işlər görəndə isə Hüseyn (əs) dəstəsində olmuş kimi vuruşuruq. Kim isə cənnətlik, kim isə cəhənnəmlikdir. Görəsən, cənnətdəki yerimi mən neçəyə satmışam!?
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı ola bilər, inşaAllah.
Bəhs 4
Aşura günü yaxınlaşır. Bu hadisədən danışarkən imamət bəhsinə toxunmamaq olmaz. Çünki Hüseyn imamdır və o və səhabələri Tövhid və meadla yanaşı nübuvəti və imaməti də müdafiə edib təbliğ edirlər.
İmamət nə üçün vacibdir? Bunun üçün Peyğəmbərə (səəs) qulaq asaq. Mötəbər ƏHLI-SÜNNƏ hədis kitablarından biri olan Müsnəd ibn Xənbəldə Peyğəmbərdən (səəs) belə bir hədis rəvayət olunur: “Kim öz zamanının İmamını tanımamış olsa, cahiliyyə dövründə olmuş kimidir ». (Müsnad Imam ibn Xənbəl. Hədis 96.10)
Yəni İmam öz Zamanı tanımaq o qədər vacibdir ki, onu tanımıyan müsəlman olsa belə cahil ilə bərabər olur. Çox mühüm məsələdir. Bəs görəsən o İmam kimdir? Xüsusi məsum insanların İmamətini qəbul etməyəndə, problem yaranır. Onda bu imam şah, xəlifə, prezident və s. ola bilər. Onlar heç məsum deyil, bəzən zalım olurlar. Bir də hər ölkənin öz ağası var, amma zamanın İmamı təkdir. Necə olan şeydir bu?
Şiə mənbələrində də bu hədis vardır və təfsiri də var. Gəlin onlara da nəzər yetirək. Bir neçə hədis yetər. Üsuli Kafi kitabı: hədis 972. “Fudayl b. Yəsər, Əbu Abdullahdan (Cəfəri Sadiq (as)) elə rəvayət etmişdir: “Rəsulullah (səəs) buyurmuşdur: ‘Bir imamı olmadan ölən kəs, bir növ cahiliyye üzrə ölər’. Soruşdum: ‘Rəsulullah (səəs) belə buyurdu?’ Söylədi: ‘Bəli, Allaha and olsun ki, belə dedi’. Sual etdim: ‘O halda, bir imamı olmadan hər kəs, cahiliyyə ölümü üzrə ölər?’ ‘Bəli’ cavab verdi”.
Hədis 657: “Məhəmməd ibn Muslim belə rəvayət etmişdir: Abu Cəfərdən (Məhəmməda Baqig (əs)) eşitdim: ‘Allahın bildirdiyi imamı tanımadan özünü yoraraq Allaha ibadət edən kəsin bu səyi qəbul edilməz. O, yolunu azmışdır, çaşqındır. Allah onun əməllərini bəyənməz. O, çobanından və sürüsündən ayrılıb itən bir qoyuna bənzəyər. Gününü, ora-bura qaçmaqla, gedib gəlməklə keçirər. Axşam olduqda, çobanına aid olmayan bir sürü görər. Bu sürüyə tərəf yönələr və onunla aldanar… Çoban sürüsünü otarmaq istədikdə, çobanı və sürünü tanımaz. Çobanını və sürüsünü tapmaq məqsədi ilə çaşqın bir halda ətrafa nəzər salar. O zaman başında çobanı olan başqa qoyunlar görər. Ona tərəf yönələr və onlarla aldanar…..
Otlağına aparacaq və ya ona yönələrək bir çobanı olmadan gedib-gələr. O, belə gəzib dolaşarkən canavar bu şəkildə onun itdiyini qənimət bilib onu yeyər. Bax belə, ey Məhəmməd! Allaha and olsun ki, bu ümmətdən Əzzə ve Cəllə olan Allah tərəfindən təyin edilən İmama açıq və adil olmayan kəs azmış, yolunu itirmişdir. Əgər bu hal üzrə ölsə, bir cür küfür və münafiqlik üzrə ölər. Ey Məhəmməd! Bil ki, zülm başçıları və ona tabe olanlar, Allahın dinindən təcrid edilmişlər. Özləri azdıqları kimi, başqalarını da azdırmışlar: “Onların etdikləri əməllər, tufanlı bir gündə üzərinə şiddətli külək əsən külə bənzəyər. Onlar qazandıqları şeylərdən heç nə əldə edə bilməzlər. (Haqdan) dönüb uzaq düşmək budur!” (İbrahim surəsi: 18)”
Bu hədis imamları tanımayan kəslərin halını və Peyğəmbərin hədisini kifayət qədər izah edir.
Hər zamanənin bir İmamı var. İmam Hüseyn kimi. Məhz İmamın ardınca getmədiyimizə və Allah tərəfindən təyin olunmamışların buyruqları ilə yaşamadığımıza görə də ümmət bu gündədir. Məhz buna görə Kərbəla faciəsi baş verir. Necə də biz bu sürüsündən ayrı qalmış qoyuna bənzəyirik.
İmam Allah tərəfindən təyin olunur. Yoxsa İmamın tanımayıb ölmək niyə cahillik üzrə ölümlə bərabərdir? Niyə müsəlmanlar İmamın ölümünə imkan verirlər?
Amma İmamı necə tanımaq olar? Bu böyük və dərin bir mövzudur. Bu barədə kitablar yazılır. İstəsəniz, məsləhət görə bilərəm. Amma bir şərt odur ki, onlar Peyğəmbərin Əhli-Beytindən (əs) olmalıdır. İmam Hüseyn kimi. Başqa bir kömək, rus demişkən podskazka. Qiyamət gününə qədər onların sayı 12-dir. Niyə? Mötəbər ƏHLI-SÜNNƏ hədis kitablarından olan Səhih Buharidə və Səhih Müslimdə belə bir hədis var: RəsulAllah demişdir: Qiyamət gününə qədər 12 nəfər Əmir olacaq…Hamısı da Qureyşdən olacaqdır.” (Səhih Buhari, Kitab ul-Ahkam: 9.329; Səhih Müslim, Kitab ul-Imaraa. Hədis #10).
Fikir verin, Qiyamət gününə qədər yalnız 12 əsl Əmir (İmam) olacaqdır. Nə az, nə çox.
Başqa bir maraqlı hədis. Əhli Sünnənin kifayət qədər doğru ravilərindən biri sayılan Al-Cuveyni öz “Faraid el-Siteyn” kitabında İbn Abbasdan (ra) Peyğəmbərin (səəs) bu sözlərini rəvayət etdi: “Şübhəsiz, xəlifələrin və məndən sonra gələnlərin və Allahın ayətlərinin sayı 12-dir. Birincisi Hz. Əli ibn Əbu Talibdir, soncusu isə Əl-Mehdidir. Sonra əlavə etdi: Mən, Əli, Həsən, Hüseyn və Hüseynin 9 övladı seçilmiş və məsum olanlardır”.
Gördüyünüz kimi, Kərbəla şəhidi olan Hüseyn öz zamanın İmamına o zamanın “imamı” iddiasında olanlardan daha haqlı olanlara oxşayır və “müsəlmanlar” tərəfindən öldürülür. İmamı tanımıyan, əslində, Peyğəmbəri tanımamış kimi olur. Yoxsa yox? Bundan böyük faciə olarmı?
Amma sualım bunda deyil. Biz öz zəmanəmizin İmamını tanıyırıqmı? Sualın cavabını eşitməkdən qorxuram. Hədisdəki yolunu azmış bədbəxt qoyun yadıma düşür.
Allah hamımızı hidayət eləsin.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
İnşaAllah ardı var…..
Bəhs 5
Bu dəfə başqa bir məsələyə toxunmaq istərdim. İmamət kimi mühüm olmasa da, bu məsələ də önəmlidir. Burada söhbət insanın keyfiyyətlərindən gedəcəkdir. Bilirsiniz, çoxlu insanlar ömür boyu çalışır ki, işləsin, pul qazansın, həyatından ləzzət alsın, övladları üçün var-dövlət yığsın, və s. Biz hamımız bunu istəyirik. Gece-gündüz bunun üçün çalışırıq. Bu normaldır və halaldır. Amma bir şərtlə. Bu dünyanın işləri bizi axirətdən uzaqlaşdırmamalıdır. İnsan o qədər bu dünyanın işlərinə bağlanır ki, sabahısı günü Hüseyn (əs) kimi İmam onu cihada çağırsa, bu dünyadan ayıra bilməz. Bəs mənim uşaqlarım? Bəs ailəm? Var-dövlətim? İşim? Gözəl həyat yoldaşım? Kim onlara baxacaqdır? Bəs kim kef edəcəkdir? Mən hələ yaşamaq istəyirəm. O qədər bəhanə var.
Başqa bir məsələ isə insanın o qədər bu dünyanın işlərinə və ləzzətlərinə bağlanılmasından axirət, Allah, həyatın mənası və s. kimi məfhumlar haqqında düşünməməsidir.
Hacı Bektaş Vəlinin bir sözü vardır: “Öz qarının, ağzının və əlinin sahibi ol!” Əslində, çox çətindir. Həyat boyu nəfsimizə xidmət etməklə məşğuluq. Kor və kar oluruq. Həqiqəti görə bilmirik, Allahı görmürük, İmamın çağırışını eşitmirik.
Həyat seçimlər toplusudur. Hər an biz seçim edirik. Bir seçimlə Allaha yaxınlaşıb, başqa bir seçimlə ondan uzaqlaşırıq. Çox vaxt da axirət və dünya, haram və halal, günah və savab arasında qalırıq. Bir anlıq (üzr istəyirəm) orqazm, yoxsa haram əməldən uzaq olmaq, estetik ləzzət yoxsa harama baxmamaq/dinləməmək, fizioloji ləzzət yoxsa haramı yeməmək, rahatlıq yoxsa cihad və s.
İmam Əli (əs) səhabəsi Kumeylə (ra) deyir: Insanlar 3 cür olur: 1) Elm sahibləri; 2) Elm axtarışında olanlar; 3) Onun-bunun səsini eşidib ora-bura qaçan ”içi boş” insanlar.
Elm sahibləri çox azdır. Elm (həqiqət) axtaranlar onlardan çoxdur. Amma 3-cü kateqoriya əksəriyyət təşkil edir. Gecə-gündüz bu dunyanı fikirləşən insanlardır onlar. Onların içi də, işi də boşdur. Bu dünyada bir şey qazansalar da, Qiyamət Gününə əli boş gedəcəklər. Vay onların halına. Vay bizim halımıza. İtirdiyimiz vaxta, boş-boş söhbət və işlərimizə, kiminsə oyuncağı olduğumuza, ehtirasların ve nəfsin qulu olduğumuza, zamanımızın İmamını tanımadığımıza və ya tanıyıb bir nəticə çıxartmadığımıza və daha-daha nələrə görə.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
İnşaAllah ardı var…..
Bəhs 6
Bu gün Aşura günüdür. Məndə olan Türkiyənin Azərbaycan üçün istehsal etdiyi ”din mövzusunda” təqvimdə Aşura gününə aid olan vərəqdə Kərbəla hadisəsi haqqında bir söz də yoxdur. Çox qəribə. Bu gün böyük bayramımızdır, gərək sevinək... Yezid Hüseyni öldürübdür. Nə isə. Sözüm bunda yox.
Bu gün çoxlu lənətlər oxunulur. Əsasən zalımlara. Amma mən təklif edirəm ki, lənət oxumayaq. Allahın lənəti düşən insanlara lənət oxusan da oxumasan da, onsuz lənətlənmişdir. İstər sən onların adının qabağında Həzrəti yazasan, sonra da Allahın rizasını onlar üçün istəyəsən, istər də gecə-gündüz min lənət deyəsən. Çalışaq ki, özümüz lənətə layiq olmayaq.
Qəlbimizdə zalımlara lənət deyib, çox qışqırmayaq. Bu zahiridir. Bəzən şouya bənzəyir. Keçmişdə olanları bilməliyik, amma keçmişlə yaşamaq da düzgün deyil. Rusların bir məsələsi var: Kim keçmişi yada salsa onun bir gözü çıxsın, kim unutsa – iki gözü çıxsın. Bizim günahımız var, bağışlamaq istəyirik, heç olmasa keçmişdəkilərin səhv və günahlarını da bağışlayaq. Bağışlayaq, amma unutmayaq. İbrət götürək.
Gəlin onları Allaha tapşıraq. Vəhdət naminə, Allaha xatir, Peyğəmbərlərə və İmamlara hörmət əlaməti olaraq. Fatiməni (əs) ağladanları da vəhdət naminə tapşıraq, baxmayaraq ki, Peyğəmbər deyir ki, ”Fatimə məndəndir. Kim ona zərər vurursa, mənə zərər vurmuş olur” (Səhih Müslim: hədis 6000). Həsəni (əs) öldürənləri Allaha tapşıraq. Həmin Həsəni ki, Peyğəmbər (səəs) onun haqqında deyir: ”Allah, Onu sevəni sən də sev” (Səhihi Müslim: hədis 5952). Hüseyni də çox incitdilər. Peyğəmbərin ”Hüseyn məndən, mən də Hüseyndənəm” (Sunan ibn Maje: hədis 14) dediyinə baxmayaraq. Və daha nələrə nələrə baxmayaraq. Quranı inkar edərək Peyğəmbərin (səəs) pak ailəsi zülmlə üzləşdi. Amma gəlin o vaxtın müsəlmanlarını Allaha tapşıraq.
Mənim dostum-qardaşım Orxan soruşur: ”Necə ola bilərdi ki, Peyğəmbərin (səəs) səhabələri ilə dolu Məkkədə camaat Hüseynin çağırışına qulaq asmır”?. Bəs niyə səhabələri ilə dolu Mədinənin camaatı əlindən Hüseyn Məkkəyə gedir? Bu kimi suallar çoxdur. Amma çox dərinə getməmək gərəkdir. Gəlin hamını Allaha tapşıraq. Vəhdət naminə. Amma o vaxtın müsəlmanlarını yalnız o vaxt orada yaşadıqlarına görə başqalardan üstün tutmaq da olmaz. Əsbu Sufyna da onlardandır, münafiqlər də. O dövrdə yaşamış alim Həsən Bəsri deyir: ”Həqiqi İslam kitablarda, əsl müsəlmanlar qəbirlərdədir”. Peyğəmbərin (səəs) ölümündən cəmi 20-30 il keçibdir.
Allaha tapşıraq hədisləri qəsdən uyduranları. Onları bilməyib təkrar edənləri bağışlayaq. Fitnəkarlar, fəsadçılar, ”ingilis və s. casusları”, terroristlər və s. üçün Allahdan hidayət istəyək. Onları Allaha tapşıraq. Aşura günü əhli-beytə (əs) bəslədikləri məhəbbətindən həddi aşanları da Allah bağışlasın. Bu hadisəni təhrif edib, boş simvollara çevirənləri, qara lentləri qola bağlayıb, sonra xurafat səbəbindən çıxartmayanları Allah hidayət eləsin. Bu hadisədən öz maraqlarında istifadə edənləri Allah islah etsin.
Bağışlayaq ki, bağışlana bilək. Bağışlayaq, amma unutmayaq. Aşura bizə göstərir ki, haqqı məhv etmək olmaz. Haqq azlıqda da qalsa, yenə də qələbə çalır. Ona görə mən arxayınam. Necə olur olsun, haqq batili məhv edəcəkdir. Çünki adil Allah bir Peyğəmbərlər vasitəsilə Kitablar vermiş, Quran vermişdir, hər zaman üçün İmam təyin etmişdir. Allahdan diləyək ki, biz haqqın tərəfində olanlardan olaq. Hidayət olunanlardan olaq. Cahil olmayaq və cahil kimi ölməyək. Bu öz-özündə böyük bir nailiyyətdir. Allahdan istəyirəm ki, Kərbəla şəhidlərin (əs) qanına xatir bir olaq, vəhdəti qoruyaq. Onlardan ibrət götürək.
Bütün müsəlmanlara və İmam Mehdi əl-Müntəzirə (əs) baş sağlığımı verirəm.
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Ardı ola bilər, inşaAllah.
Bəhs 7
Bu dünya paradokslar dünyasıdır. Hər şey baş-ayaq olub. Zalimlər buyruq sahibi, cahillər elm öyrədən olub. Pozğun “ulduzlar” pərəstiş edilir, həyat nümunəsi olur. Mənim kimi günahkar isə Allahdan, dindən, cihaddan, İmam Hüseyndən (əs) danışır. Hah. Cəmiyyətimizdə o qədər ikiüzlük var ki, insan öz üzünü itirmək təhlükəsilə üzləşir. Şekspir deyir: “Həyat bir teatrdır. İnsanlar isə aktyorlardır”. Doğrudur. Biz bu teatrda müxtəlif rollar oynayırıq. Amma əsas rol birdir. Bu rol bizim bu həyatda missiyamızdır. Çox vaxt biz əsas roldan başqa bütün rollar oynayırıq.
Bu həyat, və Allah, traqikomediyadır. Absurd teatrıdır. Bir anlıq bu barədə düşünün. Zinani özünə adət etmiş oğullar qeyrətdən, “müsəlmançılıqdan” danışır. Lakin özü zina edəndə kiminsə qeyrətini məhv edir, günahın yayılmasına və müsəlmançılığın aradan getməsinə xidmət edir. Bəs, gecə evə qayıdan sərxoş və “qadın ətirli” kişidən onun vəfalı xanımı “harada olumsan?” haqlı olaraq soruşanda: “Sus, qadın. Mən kişiyəm” deyənlər bəyəm azdır? Elə çıxır ki, kişi olmaq üçün pozğun həyat tərzini aparmaq gərəkdir. Deməli, günahın da gender fərqləri vardır. Kişiyə icazə var, qadına yox. Bu da heç müsəlmançılıq deyil. Bu xəstə cəmiyyətin yaratdığı ”dəyərlər sistemdir” və ya “adət-ənənədir”. İslama gələndə bu halda heç bir gender diskriminasiyası yoxdur. Günah – elə günah olaraq qalır.
Amma sözüm bunda deyil. Bu bir nümunə idi. Məsələnin kökündə daha fundamental problem durur. Biz axı nə qədər qeybət yönümlüyük. Fillankəs belədir, filankəsin qızı bilirsən nə edib, filankəsin oğlu elədir, filankəsin arvadı nə bilim nədir və s. Biz başqaların eyiblərini diqqətlə izləməklə yanaşı bu eyiblər haqqında danışmağı özümüzə adət etmişik. Allah bizdən bunun əksini istəyir. Başqaların günahlarının örtməyimizi istəyir. Buna görə də, qeybət hətta zinadan da böyük günah sayılır. Zina edən qeybət edəndən nisbətən üstündür.
Bununla yanaşı qeybət ikiüzlüyə, münafiqliyə doğru aparır. Birbaşa. İsa (əs) deyir: ”Kimin günahı yoxdursa, daş atsın”. Heç kəs daş ata bilmir. Zinakarlar zina etmiş qadını necə cəzalandıra bilər!? Fitnəkarlar necə başqaları mühakimə edə bilər!? Bəs biz niyə daşlar atırıq başqaların bostanlarına, evlərinə, qəlblərinə. Bizim daşlarımız neçə incə könül sındırıb, özgə pəncərəyə atılmış daşlar kimi.
Hz. Əli (əs) deyir: “Başqaların eyiblərini sayan insan öz eyiblərini görməz”. Öz eyiblərini görməyən insan onda onları necə islah etsin? Bu heç də ətrafda olan pozğunçuluğa göz yumub, özün üzərində işləmək, dünyadan qaçmaq da deyildir. Çünki biz onda yaxşılığı təbliğ etmirik, pislikdən çəkindirmirik. Yenə bir balans tapmalıyıq. Amma belə deyək: mən rüşvət almıramsa rüşvətxorları ittiham edə, zina etmirəmsə – zinakarlari tənqid edə, qatil və ya oğru deyiləmsə – qatilləri və oğruları mühakimə etmək haqqım var. Nə qədər az günahın olsa – o qədər çox ikiüzlükdən də uzaqlaşırsan, daha haqlı olursan. Hz. Əlinin (əs), İmam Hüseynin (əs) və onlar kimi məsum və adil insanların çox şey deməyə, çox adamı mühakimə etməyə haqları var idi. Onlar bu haqqı qazanmışlar. Zalımlar isə lənət qazanıblar. Bəs biz nə qazanmışıq?
Peyğəmbərə (səəs) və onun pak ailəsinə (əs) Allahın salamı olsun.
Sosial ədalət dövləti modeli və Mədinə sazişi
Fuad Əliyev 2007
Sosial ədalət dövləti modeli və Mədinə sazişi
Sosial ədalət anlayışı Qərbdə daim sosial elmlərin mübahisə obyekti olmuşdur. Bu anlayışın inkişafı uzun müddət solçu mütəfəkkirlər tərəfindən mənimsənilmişdir, hansı ki, sosializm/kommunizmin əsas aparıcı sözlərinə çevrilmişdir. Eyni zamanda İslam alimləri və onların sosial ədalət barəsində fikirlərinə müxtəlif səbəblərə görə əhəmiyyət verilməyib və gedən müzakirədən kənarda qalıblar. Çox insanların xeyirxah siyasəti və dünyada yoxsulluğun azaldılması probleminin zəruriliyinin vurğulanması nəticəsində sosial ədalət yenidən aktuallığını qaytarıb. Bununla belə sosializmin süqutu və rifah dövlətinin tənəzzülü yeni sosial ədalət anlayışının fərqli olduğunu göstərdi. İslam şərtsiz və aydın birgə yaşayış, insanların və cəmiyyətin qarşılıqlı məsuliyyətini (Singh 1998) irəli sürərək sosial ədaləti insan təbiəti və bacarıqlarına əsaslanaraq müəyyən edir.
İslama görə sosial ədalətin yaranması üçün bir neçə lazım olan şərtləri göstərmək olar:
· İnsanın davranışı və məqsədlərinə görə başqalarının hüquqları qurban verilə bilməz.
· Əməlinə görə şəxsin məsuliyyət daşıması.
· Hər kəs Allah və qanun qarşısında bərabərdir.
· İnsanların xüsusiyyətlərini mühakimə etmək üçün möminlik əsas meyardır.
· Heç kəs Allahın və qanunun qoyduğu həddi keçə bilməz və əlavə hüquqlar qazana bilməz.
· Hamının kökü eynidir və hamı bir-birini sevməli və hörmət etməlidir.
Beləliklə, biz İslama uyğun olaraq sosial ədalətin dörd bir-biri ilə əlaqəli elementini aşkara çıxarırıq: qanunun aliliyi, bərabərlik, dürüstlük, sərvətin bölüşdürülməsi.
Sosialist (kommunist) ideologiyasının, sonra isə cəmiyyətinin inkişafı və onun kapitalist ideologiyası ilə münaqişəsi keçən əsrdə Müsəlman mütəfəkkirlərinə öz təsirini göstərdi. Onlar özlərini hər ikisinin qüsurlarından və ziddiyyətlərindən kənar olan 3-cü orta yolu tutdular. Bəzi mütəfəkkirlər daha sosialistpərəst (kollektivist), bəziləri kapitalistpərəst idilər (bazara meylli) (Nomani and Rahnema 1994). Faktiki olaraq, ” İslam xüsusiyyətləri” ilə bu iki sistemin heç bir sintezi hələ meydana gəlməmişdir. Lakin buna bəzi cəhdlər edilmişdir. Məsələn, “İslam tarazlığı” (al-takaful al-ictimai) planında “eqalitar və azad işgüzarlıq prinsiplərinin əlaqələndirilməsi ilə balanslaşdırılmış sistem əldə etmək olar” (Xadduri 1984, səh.223).
İslama görə sosial ədalətin elementlərindən biri olan iqtisadi (bölgülü) ədalət cəmiyyətin bütün üzvlərinə müəyyən standartların verilməsinin təmin olunmasını nəzərdə tutur (Singh 1998, Xadduri 1984). Yoxsulluğun və iqtisadi balansın düzgün olmamasının kökləri sosial-iqtisadi ədalətsizlikdədir. Kotb bu barədə yazır: “Yoxsulluq və ehtiyac yalnız iri və cəmlənmiş sərvətin meyvələridir və kasıb varlının qurbanıdır. Və varlı məvacib və tapşırıqlar, qərəzlilik, ədalətsizlik və istismar nəticəsində əmələ gəlir.” (Kotb 1970, səh.219)
Qanunun aliliyi çox yüksəkdir və ədalətin qanuni yerinə yetirilməsi hər şeydən üstündür (Ajiiola 1984). İslam cəmiyyətlərində qanunun aliliyi dedikdə, Şəriətə uyğunluq və qanuni nizamnamə nəzərdə tutulur. Qanunun aliliyi mövcud qanunvericiliyin həyata keçirilməsidir və bu ədalət məhkəməsi vasitəsilə ifadə olunur. Yəni hər kəs sosial statusu, sərvəti, vəzifəsi və s.-dən asılı olmayaraq qanun qarşısında bərabərdir. Həmçinin bu o deməkdir ki, qanuni prosseslər çox zəruridir və ikili izahatı yoxdur. Islamın erkən tarixində Peyğəmbər, mömin xəlifələr və başqa liderlər öz davranışları və əməlləri ilə qanunun aliliyi və prosseslərin vacibliyini xüsusi vurğulamışdılar.
Çox hallarda belə fikirləşirlər ki, İslamda və başqa dinlərdə ədalət və bərabər yanaşmaya yalnız dinin ardıcılları aiddir. Belə ki, dini məzhəbə əsaslanan istənilən sistem ayrıseçkilik etmək məcburiyyətindədir. Lakin İslam qanun və ədalət məsələlərində müsəlman və qeyri-müsəlmanlarlar arasında heç bir fərqi qəbul etmir. Burada sosial ədalətin başqa ünsürü olan bərabərliyə gəlib çıxırıq. Bu arqumenti təsdiqləyən bir sıra faktlar var. Hər şeydən əvvəl Quranda deyilir: “Ey iman gətirənlər! Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin! Əgər bir iş barəsində mübahisə etsəniz, Allaha və qiyamət gününə inanırsınızsa, onu Allaha və Peyğəmbərə həvalə edin! Bu daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır.” (Ən-Nisə:59). Bərabər yanaşma, kitablarda olan hansısa qanun deyil, bu Məhəmməd Peyğəmbərin (s) və ilk xəlifələrin vaxtında çox rast gəlinən təcrübədir.
Nəhayət, sosial ədalət, vicdan ünsürü kimi öz əksini tapır. Bu, Rolzun “ədalət dürüstlük kimi” və liberal insan hüqüqları anlayışlarına çox oxşardır. Burada hər kəs varlıq kimi müəyyən minimal hüquqlara malikdir. Elə qrup insanlar var ki, onlar qeyri-bərabər şəraitə malikdir. Ümumi rifah və bununla da sosial ədalət naminə bəzi “bərabərsizliklər” onlara təqdim olunmalıdır. Bunlar zəif sosial təbəqədən olan yoxsul, təhsilsiz, əlverişsiz şəraitli bölgələrdə yaşayan, müharibə qurbanları olan, əmək qablliyyəti olmayan və s. insanlardır. Beləliklə, sosial ədalətə nail olmaq üçün bütün insanların minimal hüqüqlarını təmin etmək lazımdır.
Bununla bağlı Mədinə konstitusiyasıni yada salmaq əhəmiyyətlidir. Bu sənəd Avropanın müasir demokratiyanın əlamətlərini əks etdirən ictimai sənədi olan Magna Carta-dan 600 il əvvəl Məhəmməd Peyğəmbərin (s) təşəbbüsü ilə qəbul edilmiş sosial müqavilədir. Müqavilə Mədinə şəhər dövlətini yaratmaq üçün Yəsribdə yaşayan sülalələrin öhdəliklərini və onların bir-birinə qarşı olan hüquq və vəzifələrini ifadə edir. Burada vətəndaş cəmiyyətinin bütün üzvlərinin birliyinin müdafiə edilməsi, Yəhudilər və dinə inanmayanların müsəlmanlarla birlikdə Mədinədə sülhün qorunması və saxlanmasında bərabər vəzifələri bölüşərək vahid millətin formalaşdırılmasının nəzərdə tutulması çox vacibdir (Singh 1998).
Məhəmməd Peyğəmbər (s) 622-ci ildə Yəsribə (indiki Mədinə) köçdükdən sonra ilk İslam dövlətinin əsasını qoydu. 10 il müddətində o, Ərəbistanda ümmətin rəhbəri olmaqla yanaşı, həmçinin Mədinənin siyasi lideri idi. O, şəhərdə həm müsəlmanlar, həm də qeyri-müsəlmanlar üçün bərabər qanunlar qoymuşdu. O, Mədinə Konstitusiyasında yazıldığı kimi İslamın Peyğəmbəri (s) kimi bir hüquqa malik idi.
Məhəmməd (s) Mədinənin müsəlman olmayan əhalisini tabe etməyə çalışmırdı. Onlar onu nə Allahın elçisi (s) kimi, nə də öz rəhbərləri kimi qəbul edirdilər. Ona görə də şəhərin onların maraqlarını nəzərə alaraq idarə edilməsi və onlarla qarşılıqlı əlaqənin olması yalnız mühacirlər (Məkkədən buraya köçmüş müsəlmanlar), ənsarlar (Mədinə müsəlmanları) və yəhudilər tərəfindən imzalanan üçtərəfli sazişin vasitəsilə mümkün idi. Paradoksal görünsə də yəhudilər ilk İslam dövlətlərinin qurulmasında konstitusiya iştirakçıları idilər.
Mədinə konstitusiyası müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyənin əsasını qoyan iki nəzəri konstruksiyanın gözəl tarixi nümunəsini özündə əks etdirir. Məhz buna görə də bu, İslam dövlətinin əsasını tədqiq edən alimlər üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Siyasi nəzəriyyə ictimai müqavilə və konstitusiya prinsiplərinə əsaslanır. İctimai müqavilə anlayışı ilk dəfə məşhur fransız filosofu J. J. Russo tərəfindən işlədilmişdir. İctimai müqavilə - cəmiyyəti və ya dövləti yaradan insanlar arasında razılıqdır. Bu nəzəriyyəyə görə adi halda insanlar sərbəstdirlər, onlar qanunlara və qaydalara tabe olmurlar. Lakin müəyyən mərhələdə bəzi kollektivizm dəyərləri onlar üçün mühüm rol oynayır və onlar ictimai müqavilə əsasında cəmiyyət və ya dövlət yaradırlar. Daha sonra dövlət insanların ictimai müqavilə əsasında verdiyi hakimiyyətdən istifadə edərək onların təmsilçisi kimi çıxış edir.
Konstitusiya – müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyənin əsasını təşkil edən ikinci ideyadır. O, özündə ictimai müqavilənin şərtlərini və müddəalarını qoruyan sənədi ifadə edir. Konstitusiya ideyası hələ qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Aristotel yaşadığı müddət ərzində 300-ə yaxın belə sənədlər toplamışdır. Mədinə sazişi konstitusiya kimi də hesab edilə bilər. Vaxtilə bu saziş ilk İslam dövləti üçün əsas sənəd hesab olunurdu.
Beləliklə, Mədinə sazişi ikili funksiya daşıyır: ictimai müqavilə və konstitusiya. Əlbəttə ki, axırıncı müasir konstitusiya kimi qəbul edilə bilməz. O, məzmunu məhdudlaşdırılmış çox spesifik tarixi sənəddir. Sadəcə olaraq onun ideya bazası və prinsipləri İslamın müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyəsi əsasında qoyulmalı idi.
Mədinə sazişində konstitusiya ilə dini vəhyin əlaqəsinin verilməsi də maraqlıdır. Məhəmməd (s) istəsəydi Allahın adı və əmrinə əsaslanaraq camaata öz istədiklərini qəbul etdirə bilərdi. O dini məsələləri Mədinə konstitusiyasında və ya yeni cəmiyyətin başqa bir əsasında salıb başqa dinlərdən olan vətəndaşları arasında İslamı yaya bilərdi. Lakin bu, Peyğəmbərin (s) dövləti qeyri-müsəlmanların maraqlarını nəzərə almadan, ancaq öz müqəddəs, dini statusuna söykənərək idarə etməsi demək olardı. Ancaq müdrik Məhəmməd (s) avtoritarlığa meylli insanlara zidd olaraq öz demokratik ruhunu göstərdi. O, konstitusiyanı Allahın ona açdığı əbədi qanunlar əsasında tərtib etmişdi və təsir edə bildiyi bütün insanların razılığına nail olurdu.
Qısa desək, Mədinədə yaradılan ilk İslam dövləti ictimai müqaviləyə əsaslanırdı. O, konstitusiya məzmunlu idi və dövlətin lideri idarəçiliyi sənəddə yazılı surətdə qeyd olunmuş bütün şəhər əhlinin razılığı ilə həyata keçirirdi. Bu, icmanın bütün üzvlərinə sosial ədalətin təmin olunması üçün əsas yaradırdı.
Mədinə sazişində verilmiş əsas prinsiplərdən ən vacibi razılaşdırılmış idarəçilik və qarşılıqlı təsirin əhəmiyyətidir. Bu sənədə görə müsəlman və qeyri-müsəlmanlar İslam dövlətinin bərabərhüqüqlu sakinləridirlər. İslama etiqad etməyən cəmiyyətlər dini muxtariyyət hüqüquna malikdirlər.
Axırıncı məzhəb azadlığından daha da geniş və vacib anlayışdır. Mədinə konstitusiyası hamının qanun qarşısında bərabər olduğu icmalar cəmiyyəti-pluralistik dövlət təsis edir. Belə ki, bu modelde sosial ədalət dövlətinin əsasları öz əksini tapmış. Razılaşdırılmış idarəçilik, pluralizm və bərabərlik prinsipləri Mədinə sazişində bir-biri ilə həmahəngdir.
Belə ki, İslamda ədalətə çağırış kifayət qədər güclüdür ki, fəaliyyətə çağırışa çevrilsin və İslamın ilk illərindən onun dəyərləri təcrübədə tətbiq edilmişdir. Legenhausenin (2000: səh. 213) yazdığı kimi: ”Müsəlmanlar dünyada sosial ədalətə olan ümidlərdən imtina etməmişdilər. Çünki bu hərəkat siyasi olmaqla yanaşı ruhi, mənəvi hərəkat kimi başlayıb, müsəlmanlar İslamın onlardan ədaləti daima axtarmağını tələb etməsini inkar edə bilməzlər.” Həmçinin İslam təklif edir ki, istənilən dünyəvi ideologiya ruha əsaslanan mənəvi dəyərlər qədər bacarıqlı, qabiliyyətli deyil.
Bu yanaşma dövlət siyasətinin planlaşdırılması, həyata keçirilməsi və yoxlanılması zamanı ədalətə xüsusi diqqət verəcək. Resursların bölüşdürülməsi, hökumət təşkilatlarında vəzifələrin verilməsində, qanunun elan edilməsi və həyata keçirilməsi, vergi, buccə məsələləri, inkişaf layihələrinin maliyyələşməsi və s.-də balanslaşdırılmış və ədalətli siyasətin qurulması ilə nəticələnəcək.
İslamsayağı sosial ədalətin həyata keçirilməsi üçün əsas siyasi-iqtisadi vasitələr aşağıdakılardır: 1) demokratiya və məsulliyət, hesabat verməli olma (beyat)-qanuni siyasətin aparılması üçün siyasətçilərin razılaşdırılmış təcrübə və mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq vətəndaşlar tərəfindən seçilməli və qəbul olunmalıdır; 2) dövlətin qərar qəbulu prossesi hər səviyyədə şəffaf olmalı və bunda tənqid və məsləhətlər olmalıdır (şura); 3) sələmçiliyin ləğv olunması (riba); 4) İqtisadi ekspluatasiyanın olmaması və şərikliyin təmin olunması; 5) vergi təsisatı (zəkat, xüms, cizyə və s.) və sosial məsuliyyət; və 6) resursların səmərəli istifadəsi və ekolojı müvazinət.
Mədinə saazişi bu gün də müasir müsəlmanlar və onların məmləkətləri üçün böyük praktiki və nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Bu sənəd bizə çox şey öyrədə bilər. Lakin, hal hazırda müsəlmanlar Quranın fəlsəfəsinin və Peyğəmbərin (s) ideallarından çox uzaqdır. Müqəddəs Qurana əsaslanan cəmiyyətin təşkili prinsipləri nə qədər demokratik və ədalətli olsa da, bu gün müsəlman ölkərləri bu ideallardan çox uzaqdırlar.
Sosial ədalət dövləti modeli və Mədinə sazişi
Sosial ədalət anlayışı Qərbdə daim sosial elmlərin mübahisə obyekti olmuşdur. Bu anlayışın inkişafı uzun müddət solçu mütəfəkkirlər tərəfindən mənimsənilmişdir, hansı ki, sosializm/kommunizmin əsas aparıcı sözlərinə çevrilmişdir. Eyni zamanda İslam alimləri və onların sosial ədalət barəsində fikirlərinə müxtəlif səbəblərə görə əhəmiyyət verilməyib və gedən müzakirədən kənarda qalıblar. Çox insanların xeyirxah siyasəti və dünyada yoxsulluğun azaldılması probleminin zəruriliyinin vurğulanması nəticəsində sosial ədalət yenidən aktuallığını qaytarıb. Bununla belə sosializmin süqutu və rifah dövlətinin tənəzzülü yeni sosial ədalət anlayışının fərqli olduğunu göstərdi. İslam şərtsiz və aydın birgə yaşayış, insanların və cəmiyyətin qarşılıqlı məsuliyyətini (Singh 1998) irəli sürərək sosial ədaləti insan təbiəti və bacarıqlarına əsaslanaraq müəyyən edir.
İslama görə sosial ədalətin yaranması üçün bir neçə lazım olan şərtləri göstərmək olar:
· İnsanın davranışı və məqsədlərinə görə başqalarının hüquqları qurban verilə bilməz.
· Əməlinə görə şəxsin məsuliyyət daşıması.
· Hər kəs Allah və qanun qarşısında bərabərdir.
· İnsanların xüsusiyyətlərini mühakimə etmək üçün möminlik əsas meyardır.
· Heç kəs Allahın və qanunun qoyduğu həddi keçə bilməz və əlavə hüquqlar qazana bilməz.
· Hamının kökü eynidir və hamı bir-birini sevməli və hörmət etməlidir.
Beləliklə, biz İslama uyğun olaraq sosial ədalətin dörd bir-biri ilə əlaqəli elementini aşkara çıxarırıq: qanunun aliliyi, bərabərlik, dürüstlük, sərvətin bölüşdürülməsi.
Sosialist (kommunist) ideologiyasının, sonra isə cəmiyyətinin inkişafı və onun kapitalist ideologiyası ilə münaqişəsi keçən əsrdə Müsəlman mütəfəkkirlərinə öz təsirini göstərdi. Onlar özlərini hər ikisinin qüsurlarından və ziddiyyətlərindən kənar olan 3-cü orta yolu tutdular. Bəzi mütəfəkkirlər daha sosialistpərəst (kollektivist), bəziləri kapitalistpərəst idilər (bazara meylli) (Nomani and Rahnema 1994). Faktiki olaraq, ” İslam xüsusiyyətləri” ilə bu iki sistemin heç bir sintezi hələ meydana gəlməmişdir. Lakin buna bəzi cəhdlər edilmişdir. Məsələn, “İslam tarazlığı” (al-takaful al-ictimai) planında “eqalitar və azad işgüzarlıq prinsiplərinin əlaqələndirilməsi ilə balanslaşdırılmış sistem əldə etmək olar” (Xadduri 1984, səh.223).
İslama görə sosial ədalətin elementlərindən biri olan iqtisadi (bölgülü) ədalət cəmiyyətin bütün üzvlərinə müəyyən standartların verilməsinin təmin olunmasını nəzərdə tutur (Singh 1998, Xadduri 1984). Yoxsulluğun və iqtisadi balansın düzgün olmamasının kökləri sosial-iqtisadi ədalətsizlikdədir. Kotb bu barədə yazır: “Yoxsulluq və ehtiyac yalnız iri və cəmlənmiş sərvətin meyvələridir və kasıb varlının qurbanıdır. Və varlı məvacib və tapşırıqlar, qərəzlilik, ədalətsizlik və istismar nəticəsində əmələ gəlir.” (Kotb 1970, səh.219)
Qanunun aliliyi çox yüksəkdir və ədalətin qanuni yerinə yetirilməsi hər şeydən üstündür (Ajiiola 1984). İslam cəmiyyətlərində qanunun aliliyi dedikdə, Şəriətə uyğunluq və qanuni nizamnamə nəzərdə tutulur. Qanunun aliliyi mövcud qanunvericiliyin həyata keçirilməsidir və bu ədalət məhkəməsi vasitəsilə ifadə olunur. Yəni hər kəs sosial statusu, sərvəti, vəzifəsi və s.-dən asılı olmayaraq qanun qarşısında bərabərdir. Həmçinin bu o deməkdir ki, qanuni prosseslər çox zəruridir və ikili izahatı yoxdur. Islamın erkən tarixində Peyğəmbər, mömin xəlifələr və başqa liderlər öz davranışları və əməlləri ilə qanunun aliliyi və prosseslərin vacibliyini xüsusi vurğulamışdılar.
Çox hallarda belə fikirləşirlər ki, İslamda və başqa dinlərdə ədalət və bərabər yanaşmaya yalnız dinin ardıcılları aiddir. Belə ki, dini məzhəbə əsaslanan istənilən sistem ayrıseçkilik etmək məcburiyyətindədir. Lakin İslam qanun və ədalət məsələlərində müsəlman və qeyri-müsəlmanlarlar arasında heç bir fərqi qəbul etmir. Burada sosial ədalətin başqa ünsürü olan bərabərliyə gəlib çıxırıq. Bu arqumenti təsdiqləyən bir sıra faktlar var. Hər şeydən əvvəl Quranda deyilir: “Ey iman gətirənlər! Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin! Əgər bir iş barəsində mübahisə etsəniz, Allaha və qiyamət gününə inanırsınızsa, onu Allaha və Peyğəmbərə həvalə edin! Bu daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır.” (Ən-Nisə:59). Bərabər yanaşma, kitablarda olan hansısa qanun deyil, bu Məhəmməd Peyğəmbərin (s) və ilk xəlifələrin vaxtında çox rast gəlinən təcrübədir.
Nəhayət, sosial ədalət, vicdan ünsürü kimi öz əksini tapır. Bu, Rolzun “ədalət dürüstlük kimi” və liberal insan hüqüqları anlayışlarına çox oxşardır. Burada hər kəs varlıq kimi müəyyən minimal hüquqlara malikdir. Elə qrup insanlar var ki, onlar qeyri-bərabər şəraitə malikdir. Ümumi rifah və bununla da sosial ədalət naminə bəzi “bərabərsizliklər” onlara təqdim olunmalıdır. Bunlar zəif sosial təbəqədən olan yoxsul, təhsilsiz, əlverişsiz şəraitli bölgələrdə yaşayan, müharibə qurbanları olan, əmək qablliyyəti olmayan və s. insanlardır. Beləliklə, sosial ədalətə nail olmaq üçün bütün insanların minimal hüqüqlarını təmin etmək lazımdır.
Bununla bağlı Mədinə konstitusiyasıni yada salmaq əhəmiyyətlidir. Bu sənəd Avropanın müasir demokratiyanın əlamətlərini əks etdirən ictimai sənədi olan Magna Carta-dan 600 il əvvəl Məhəmməd Peyğəmbərin (s) təşəbbüsü ilə qəbul edilmiş sosial müqavilədir. Müqavilə Mədinə şəhər dövlətini yaratmaq üçün Yəsribdə yaşayan sülalələrin öhdəliklərini və onların bir-birinə qarşı olan hüquq və vəzifələrini ifadə edir. Burada vətəndaş cəmiyyətinin bütün üzvlərinin birliyinin müdafiə edilməsi, Yəhudilər və dinə inanmayanların müsəlmanlarla birlikdə Mədinədə sülhün qorunması və saxlanmasında bərabər vəzifələri bölüşərək vahid millətin formalaşdırılmasının nəzərdə tutulması çox vacibdir (Singh 1998).
Məhəmməd Peyğəmbər (s) 622-ci ildə Yəsribə (indiki Mədinə) köçdükdən sonra ilk İslam dövlətinin əsasını qoydu. 10 il müddətində o, Ərəbistanda ümmətin rəhbəri olmaqla yanaşı, həmçinin Mədinənin siyasi lideri idi. O, şəhərdə həm müsəlmanlar, həm də qeyri-müsəlmanlar üçün bərabər qanunlar qoymuşdu. O, Mədinə Konstitusiyasında yazıldığı kimi İslamın Peyğəmbəri (s) kimi bir hüquqa malik idi.
Məhəmməd (s) Mədinənin müsəlman olmayan əhalisini tabe etməyə çalışmırdı. Onlar onu nə Allahın elçisi (s) kimi, nə də öz rəhbərləri kimi qəbul edirdilər. Ona görə də şəhərin onların maraqlarını nəzərə alaraq idarə edilməsi və onlarla qarşılıqlı əlaqənin olması yalnız mühacirlər (Məkkədən buraya köçmüş müsəlmanlar), ənsarlar (Mədinə müsəlmanları) və yəhudilər tərəfindən imzalanan üçtərəfli sazişin vasitəsilə mümkün idi. Paradoksal görünsə də yəhudilər ilk İslam dövlətlərinin qurulmasında konstitusiya iştirakçıları idilər.
Mədinə konstitusiyası müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyənin əsasını qoyan iki nəzəri konstruksiyanın gözəl tarixi nümunəsini özündə əks etdirir. Məhz buna görə də bu, İslam dövlətinin əsasını tədqiq edən alimlər üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Siyasi nəzəriyyə ictimai müqavilə və konstitusiya prinsiplərinə əsaslanır. İctimai müqavilə anlayışı ilk dəfə məşhur fransız filosofu J. J. Russo tərəfindən işlədilmişdir. İctimai müqavilə - cəmiyyəti və ya dövləti yaradan insanlar arasında razılıqdır. Bu nəzəriyyəyə görə adi halda insanlar sərbəstdirlər, onlar qanunlara və qaydalara tabe olmurlar. Lakin müəyyən mərhələdə bəzi kollektivizm dəyərləri onlar üçün mühüm rol oynayır və onlar ictimai müqavilə əsasında cəmiyyət və ya dövlət yaradırlar. Daha sonra dövlət insanların ictimai müqavilə əsasında verdiyi hakimiyyətdən istifadə edərək onların təmsilçisi kimi çıxış edir.
Konstitusiya – müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyənin əsasını təşkil edən ikinci ideyadır. O, özündə ictimai müqavilənin şərtlərini və müddəalarını qoruyan sənədi ifadə edir. Konstitusiya ideyası hələ qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Aristotel yaşadığı müddət ərzində 300-ə yaxın belə sənədlər toplamışdır. Mədinə sazişi konstitusiya kimi də hesab edilə bilər. Vaxtilə bu saziş ilk İslam dövləti üçün əsas sənəd hesab olunurdu.
Beləliklə, Mədinə sazişi ikili funksiya daşıyır: ictimai müqavilə və konstitusiya. Əlbəttə ki, axırıncı müasir konstitusiya kimi qəbul edilə bilməz. O, məzmunu məhdudlaşdırılmış çox spesifik tarixi sənəddir. Sadəcə olaraq onun ideya bazası və prinsipləri İslamın müasir siyasi-hüquqi nəzəriyyəsi əsasında qoyulmalı idi.
Mədinə sazişində konstitusiya ilə dini vəhyin əlaqəsinin verilməsi də maraqlıdır. Məhəmməd (s) istəsəydi Allahın adı və əmrinə əsaslanaraq camaata öz istədiklərini qəbul etdirə bilərdi. O dini məsələləri Mədinə konstitusiyasında və ya yeni cəmiyyətin başqa bir əsasında salıb başqa dinlərdən olan vətəndaşları arasında İslamı yaya bilərdi. Lakin bu, Peyğəmbərin (s) dövləti qeyri-müsəlmanların maraqlarını nəzərə almadan, ancaq öz müqəddəs, dini statusuna söykənərək idarə etməsi demək olardı. Ancaq müdrik Məhəmməd (s) avtoritarlığa meylli insanlara zidd olaraq öz demokratik ruhunu göstərdi. O, konstitusiyanı Allahın ona açdığı əbədi qanunlar əsasında tərtib etmişdi və təsir edə bildiyi bütün insanların razılığına nail olurdu.
Qısa desək, Mədinədə yaradılan ilk İslam dövləti ictimai müqaviləyə əsaslanırdı. O, konstitusiya məzmunlu idi və dövlətin lideri idarəçiliyi sənəddə yazılı surətdə qeyd olunmuş bütün şəhər əhlinin razılığı ilə həyata keçirirdi. Bu, icmanın bütün üzvlərinə sosial ədalətin təmin olunması üçün əsas yaradırdı.
Mədinə sazişində verilmiş əsas prinsiplərdən ən vacibi razılaşdırılmış idarəçilik və qarşılıqlı təsirin əhəmiyyətidir. Bu sənədə görə müsəlman və qeyri-müsəlmanlar İslam dövlətinin bərabərhüqüqlu sakinləridirlər. İslama etiqad etməyən cəmiyyətlər dini muxtariyyət hüqüquna malikdirlər.
Axırıncı məzhəb azadlığından daha da geniş və vacib anlayışdır. Mədinə konstitusiyası hamının qanun qarşısında bərabər olduğu icmalar cəmiyyəti-pluralistik dövlət təsis edir. Belə ki, bu modelde sosial ədalət dövlətinin əsasları öz əksini tapmış. Razılaşdırılmış idarəçilik, pluralizm və bərabərlik prinsipləri Mədinə sazişində bir-biri ilə həmahəngdir.
Belə ki, İslamda ədalətə çağırış kifayət qədər güclüdür ki, fəaliyyətə çağırışa çevrilsin və İslamın ilk illərindən onun dəyərləri təcrübədə tətbiq edilmişdir. Legenhausenin (2000: səh. 213) yazdığı kimi: ”Müsəlmanlar dünyada sosial ədalətə olan ümidlərdən imtina etməmişdilər. Çünki bu hərəkat siyasi olmaqla yanaşı ruhi, mənəvi hərəkat kimi başlayıb, müsəlmanlar İslamın onlardan ədaləti daima axtarmağını tələb etməsini inkar edə bilməzlər.” Həmçinin İslam təklif edir ki, istənilən dünyəvi ideologiya ruha əsaslanan mənəvi dəyərlər qədər bacarıqlı, qabiliyyətli deyil.
Bu yanaşma dövlət siyasətinin planlaşdırılması, həyata keçirilməsi və yoxlanılması zamanı ədalətə xüsusi diqqət verəcək. Resursların bölüşdürülməsi, hökumət təşkilatlarında vəzifələrin verilməsində, qanunun elan edilməsi və həyata keçirilməsi, vergi, buccə məsələləri, inkişaf layihələrinin maliyyələşməsi və s.-də balanslaşdırılmış və ədalətli siyasətin qurulması ilə nəticələnəcək.
İslamsayağı sosial ədalətin həyata keçirilməsi üçün əsas siyasi-iqtisadi vasitələr aşağıdakılardır: 1) demokratiya və məsulliyət, hesabat verməli olma (beyat)-qanuni siyasətin aparılması üçün siyasətçilərin razılaşdırılmış təcrübə və mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq vətəndaşlar tərəfindən seçilməli və qəbul olunmalıdır; 2) dövlətin qərar qəbulu prossesi hər səviyyədə şəffaf olmalı və bunda tənqid və məsləhətlər olmalıdır (şura); 3) sələmçiliyin ləğv olunması (riba); 4) İqtisadi ekspluatasiyanın olmaması və şərikliyin təmin olunması; 5) vergi təsisatı (zəkat, xüms, cizyə və s.) və sosial məsuliyyət; və 6) resursların səmərəli istifadəsi və ekolojı müvazinət.
Mədinə saazişi bu gün də müasir müsəlmanlar və onların məmləkətləri üçün böyük praktiki və nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Bu sənəd bizə çox şey öyrədə bilər. Lakin, hal hazırda müsəlmanlar Quranın fəlsəfəsinin və Peyğəmbərin (s) ideallarından çox uzaqdır. Müqəddəs Qurana əsaslanan cəmiyyətin təşkili prinsipləri nə qədər demokratik və ədalətli olsa da, bu gün müsəlman ölkərləri bu ideallardan çox uzaqdırlar.
Возможности применения элементов исламской экономической модели в Азербайджанской Республике
Фуад Алиев 2006
Возможности применения элементов исламской экономической модели в Азербайджанской Республике
В данной статье мы рассмотрим возможности применения исламской экономической модели в Азербайджане. Анализ теоретических основ исламской экономической системы и ее различных моделей показывает преимущественно гипотетический характер многих постулатов, многие из которых еще не были применены на практике и порой не отвечают реалиям сегодняшнего дня. Ситуация в различных группах стран различается из-за факторов экономического, политического, географического, этнокультурного и пр. характера. Поэтому мы проанализировали также и особенности политической экономии пост-коммунистического переходного периода, через который до сих пор проходит и наша страна.
Возрождение Ислама в постсоветском Азербайджане
Распад Советского Союза значительно ускорил возрождение Ислама в бывших атеистических республиках. Поддержка Ислама большей частью населения, которая ещё к концу советского периода не принимала его, могла бы служить показателем определенной переисламизации общества (10).
Однако, почти во всех постсоветских мусульманских республиках и, особенно, в Азербайджане, Ислам все еще главным образом воспринимается как элемент национальной идентичности, в то время как исламские ценности и обычаи являются составным компонентом национальной культуры.
В течение первой декады переходного периода, согласно Мотике, от 4 % до 6 % населения Азербайджана можно было назвать "активными" верующими, что означает, что они повиновались различным нормам поведения Ислама; от 87 % до 92 % считали себя мусульманами, но выполняли только (довольно часто малую) часть религиозных предписаний. Однако только приблизительно 3 % называли себя атеистами (9). Проведенный в следующем году опрос показал, что около 20% респондентов исполняли (или старались исполнять) все заповеди Шариата (2). Так, например, 16,3% совершали обязательную молитву. В 2005 году в опросе “FAR Centre” около 20% заявили, что регулярно совершали молитву (4).
Другой важный фактор – это то, что Духовное управление мусульман Кавказа (ДУМК) в Баку было также наследником религиозной администрации, установленной вовремя царского периода и таким образом имело некоторую историческую закономерность в глазах населения даже в советские времена. Вероятно, более важно это то, что мусульмане Азербайджана в большинстве своем являются шиитами. В отличие от суннизма, официальная религиозная иерархия не чужда историческому развитию шиизма.
Азербайджан включает элементы «исламского возрождения», отличные от других регионов постсоветского пространства с большинством мусульманского населения. Здесь также были представлены радикальные движения вроде салафизма/ваххабизма, которые появились относительно позже и не смогли достигнуть такого прогресса, какого они имели в Средней Азии и на Северном Кавказе. Финансируемые из Ирана радикальные группы также пытались бросить вызов существующему статус-кво (6). Однако в отличие от других республик никто открыто не сопротивлялся идее светского государства. В то же самое время, исламские движения не были столь же слабы и непопулярны как в Казахстане и Туркменистане.
Что до отношений между правительством и Исламом, то, несмотря на принятие некоторых внешних атрибутов религии и сохранение их как части национальной идентичности, правительство все еще не готово увидеть значения «исламского возрождения» и приветствовать любую связанную с Исламом деятельность, над которой оно не имеет прямого контроля.
Постулаты исламской экономики могут быть полезны для экономики Азербайджана при умелом использовании в рамках государственной политики и поведения фирм и прочих субъектов экономической деятельности. То есть, они актуально как на макро, так и на микро уровне.
Однако может возникнуть вопрос о том, насколько азербайджанское общество в целом, и азербайджанская экономика и бизнес готовы к импликациям исламской экономической модели? Насколько применимы предлагаемые нами политические решения и проекты? Каковы возможности и затруднения существуют для претворения в жизнь теоретических и гипотетических конструкций?
Для того чтобы хотя бы частично ответить на эти вопросы ознакомимся с результатами проведенного в конце мая месяца сего года социологического опроса среди 200 деловых людей (1). Респонденты представляли менеджмент малых, средних и крупных предприятий из сферы промышленности, услуг и торговли, а также сельского хозяйства из Баку, Гянджи и Ленкорани, или же являлись индивидуальными предпринимателями. При отборе использовался метод кластерной выборки путем определения пропорциональных квот.
70,5% респондентов опроса были мужчины, а 29,5% женщины. С точки зрения семейного положения 79,5% респондентов состояли в браке, 16,5% не состояли и 4% - разведенные или овдовевшие. Что касается уровня образования участников опроса, то у 60% высшее, 20,5% неоконченное высшее, 15,5% среднее техническое, 3% среднее, а 1,0% или неоконченное высшее образование или же без образования. 98,5% бизнесменов участвовавших в опросе представились мусульманами, а 1,5% христианами.
Большое значение для нас имеет основной источник системы ценностей перечисленных бизнесменами. И так 40,0% этот источник видят в воспитании и образовании, 24,5% в религии, 24,5% в традициях, а 7,0% в общественном мнении и социальной среде. Остальные 3,5% выбрали вариант «другой», и как источник отметили такое абстрактное выражение как «правдивость».
В опросе требовалось отметить 5 основных ценностей входящих в систему ценностей респондентов. Этими ценностями оказались: 1) «уважение к старшим», 2) «любовь к родине и служба обществу» и «трудолюбие», 3) «мораль», 4) «дружелюбие», 5) «личное достоинство».
Следующий вопрос опроса состоял из оценки отрицательных качеств человека. Респондентом было предложено восемь качеств, а так же возможность выбора самим какого либо другого качества и распределить их по восьми бальной шкале. По средним подсчетам были получены следующие результаты: 1) безответственность; 2) непрофессионализм; 3) лень; 4) безверие; 5) безнравственность; 6) расточительство; 7) несправедливость; 8) жадность и 9) ложь (этот вариант не был указан в списке и из 200 человек всего 3 бизнесмена дополнительно отметили его). В данном вопросе был зафиксирован интересный факт. «Безнравственность» больше всех остальных перечисленных качеств была поставлена респондентами как на первое (26%), так и на последнее место (27%). Это говорит о том, что респонденты к безнравственности относятся абсолютно по-разному.
В следующем вопросе требовалось отнести эти качества к предпринимателям и оценить их. Цель этого вопроса состоит из того чтобы, выяснить есть ли различные понятия между спросом морали-этики по отношению к простому человеку и предпринимателю. В результате было выяснено, что особой разницы нет: 1) безответственность; 2) не профессиональность; 3) лень; 4) расточительство; 5) атеизм; 6) несправедливость;7) безнравственность; 8) жадность.
В следующем вопросе анкеты к респондентам обратились с просьбой «распределить по 6-бальной шкале основные принципы их повседневной деятельности». По средним подсчетам предложенные 6 вариантов распределены следующим образом: 1) дозволенность («халаллыг»); 2) благородство; 3) рациональность; 4) профессиональность; 5) прибыльность; 6) экономность.
Следующая группа вопросов была нацелена на выяснение степени взаимного доверия в азербайджанском бизнесе. Для этого участникам опроса был задан такой вопрос «было ли такое, что вам (предприятию) не вернули долг (кредит)?». 48,0% на вопрос ответили положительно, 47,5% отрицательно, 2,5% не могли вспомнить, а оставшиеся 2,0% отказались отвечать на этот вопрос. Следующий вопрос был связан с тем, было ли такое, что они сами взяли в долг (кредит) и не вернули его. Здесь 56,5% выбрали вариант «нет», 36,5% - «да».
Что касается отношения бизнесменов к не выплате налогов и «двойной бухгалтерии», надо отметить, что 43,5% к этому относятся отрицательно и не принимают ни каких оправданий; 24,5% относятся отрицательно, но с пониманием, и 15,0% принимают это как должное, в доказательство тому приводят довод о том, что другого пути просто нет. Определенный процент (17,0%) выбрали вариант «не знаю» и фактически избежали ответа на этот вопрос. Гянджинские бизнесмены оказались убедительными противниками «двойной бухгалтерии» и невыплаты налогов, так как 70% из них выбрали вариант- «это очень плохо и этому нет оправдания». И это отличается от показателей других регионов.
Когда задали вопрос «готовы ли вы взять взятку чтоб решить свои проблемы?», то почти половина респондентов (51,5%) однозначно ответили отрицательно, а 30% положительно. Остальные 9,5% ответили, что не знают, а 9% решили не отвечать на этот вопрос.
На вопрос «если б у вас была возможность, хотели бы вы притеснить всех своих конкурентов и стать на рынке монополистом?» 82,0% респондентов ответили отрицательно, 12,0 положительно, 2,5% затруднились ответить, и 3,5% отказались отвечать на этот вопрос. Желание стать монополистом в Ленкаране относительно других регионов намного меньше (4,0%).
Наряду с вопросами, которые нас интересуют, так же предполагалось изучить осведомленность бизнесменов о кодексе этики и их отношении к нему. Как не странно, большинство участников опроса (42,5%) знакомы с таким понятием как «кодекс этики» и применяют его, 22,5% признались, что, не смотря на то, что знакомы с ним, в их фирме такого кодекса нет. А 35% респондентов сказали, что вообще не знакомы с таким понятием как «кодекс этики». В Баку и Гяндже половина респондентов знакомы с «кодексом этики» и даже применяют его. В Ленкаране этот показатель на уровне всего лишь 28%. С точки зрения размера предприятий, крупномасштабные предприятия больше знакомы с кодексом этики - 79,0% и применяют его - 68,4%.
По мнению респондентов, бизнесмены очень мало основываются на мораль (40,5%), достаточно основываются (38,5%), не основываются (13,5%) или же существенно основываются (7,5%). Следующий похожий вопрос был таким: «Как вы считаете, связана ли глубина сегодняшних социально-экономических проблем в Азербайджане с ролью этики (и религии) в нашем обществе?». По мнению большинства (38,5%) слабость этики углубляет эти проблемы. 31,5% считают, что между этикой (религией) и проблемами общества нет никакой связи. В то же время, по мнению 28,0% респондентов следование нормам этики мешает решению этих проблем. Остальные 32,0% затруднились ответить на этот вопрос.
С первого взгляда можно прийти к такому мнению, что бизнесмены с вопросами связанными с этикой придерживаются различных и очень часто противоречивых мнений, т.е. между ними общего очень мало. Следующее объяснение может быть таким - они очень мало или вообще не думают об это. Именно по этому в их мнениях есть очень много противоречий.
Во время опроса предпринимателям был задан вопрос «насколько они религиозны?». 72% респондентов ответили, что они «умеренно религиозные», 14,0% «очень религиозные», 12,5% «сомневающиеся», 1,5% «не верующие». Те, кто себя считают очень религиозными, были из Ленкарана (26,0%), умеренно-верующими (78,0%) в Баку и Ленкаране (72,0%). Сомневающиеся в основном были деловые люди из Гянджи (30,0%).
На вопрос «какую роль играет религия в вашей повседневной деятельности?» 47,5% респондентов ответили «среднюю», 25,0% «очень важную роль», 22,5% «малую» и только 5,0% на этот вопрос ответили, что «бизнес одно, Аллах другое» (“Аlver ayrı, Allah ayrı”).
На вопрос «читаете ли вы священные книги (к примеру, Коран) или религиозную литературу?» были получены следующие ответы: 30,0% - не читаю, 26,5% - иногда, 21,5% - очень редко, 14,5% - периодически и 7,5% - очень часто. Как не странно, но в Ленкаране среди респондентов не нашлось человека, кто бы часто читал Коран или же религиозную литературу. Так вышло, что 42% респондентов вообще такие книги не читают (в Гяндже 40%, в Баку 19%). А это дает нам основание считать, что Бакинские бизнесмены больше всех интересуются Кораном и религиозной литературой.
Следующий вопрос, заданный предпринимателям был таким, «знаете ли вы Келмеи-шехадет?». 63,5% респондентов ответили, что знают. Остальные 27% - не знают, 8,5% - забыл или не помню, и 1%- не ответили на этот вопрос. Относительность знания «Келмеи-шехадета» в зависимости от региона меняется. И так в Баку 59% респондентов, в Гяндже - 64% и Ленкаране - 72% ответили, что знают его.
На вопрос «совершаете ли Вы намаз?» были получены следующие ответы: ответы «не совершаю, но хочу» и «не совершаю и не собираюсь» набрали по 42,5% от общего количества респондентов, 11% - каждый день, 4% - нерегулярно. 45,5% ленкаранских бизнесменов на этот вопрос ответили положительно. В Баку и Гяндже только 8% респондентов регулярно совершают намаз.
Следующее, что спросили у респондентов это «совершали ли вы паломничество хадж?». Ответы: 41,5% - нет, но в будущем хотелось бы; 37% - нет; 13,5% - я об этом пока не думал; 5% - не считаю это важным; и 3% - да. Несмотря на то, что соответственно своим ответам гянджинские деловые люди оказались самыми нерелигиозными, больше всех они дали на этот вопрос положительный ответ (6%). А в Ленкаране не было получено ни одного положительного ответа.
Следующий вопрос, заданный предпринимателям был следующим: «как вы смотрите на применение норм шариата?». Ответы, полученные на этот вопрос достаточно неожиданны и парадоксальны: 30% - в целом должен применятся; 25,5% - частично (в том числе и в сфере бизнеса); 21%- частично (исключая сферу бизнеса); 19% - не знаю; 4,5% - нет. 60% ленкаранцев оказались сторонниками применения норм шариата в целом, а это многозначительный показатель. Эти ответы созвучны с ответами полученными организацией “FAR Centre” во время опроса среди различных слоев населения по всей республике (4).
На вопрос «Смогли бы вы работать с человеком, у которого вероисповедание отличается от вашего (или атеистом)?». 60,5% участников опроса ответили –да, никаких проблем нет; 18,5% -нет; 11,5% - наверное, при определенных обстоятельствах; 7,5% -наверное, нет; и 2% -дали ответ не знаю.
На вопрос «ходите ли вы в мечеть (церковь, синагогу)?» респонденты ответили так: 47%- очень мало (в год 10 раз и меньше); 23,5% - не хожу; 19,5% - иногда (1-2 раза в месяц) и 10% - периодически. Но самое интересное то, что тех, кто вообще не ходят в мечеть больше опять же в Гяндже (40%).
На вопрос «участвуете ли вы в религиозных мероприятиях (церемониях)?» были получены такие ответы: 52,5%- в некоторых; 31,5% - ни в каких; 16,0% -во всех. Больше всех религиозными церемониями интересуются бизнесмены из Ленкарана, а меньше всех из Баку. 28,0% ленкаранцев участвуют во всех церемониях, а 62,0% в некоторых, в то время как в Баку этот показатель равен 8% и 51% соответственно.
Интересны и полученные ответы на вопрос «берете или даете ли вы проценты от долга?»: 58% - нет, это харам; 27% - нет, но это вполне нормально; 11% - да, мне пришлось и 4%- да, это естественно.
Будучи спрошены о том, осведомлены ли онио беспроцентных кредитах и других исламских экономических принципах и практике (официальная оплата зякята, партнерство), респонденты ответили следующим образом: 42% из них ответили - вообще ни чего об этом не знаю; 41,5% - да; 16,5% - очень мало. На вопрос же «Как вы считаете, есть ли потребность в применении этой практики и принципов в Азербайджане?» были получены следующие ответы: 58,8% - да; 11% - нет и 30,5%- не знаю. Следующий вопрос, связанный с этим же вопросом такой «насколько реально осуществление этих принципов и практики в Азербайджане?». Ответы: 40,5% - не реально; 24,5% - реально; 35% -не знаю.
В связи с этим следует упомянуть результаты другого исследования, проведенного НПО «Аран» среди населения Барды, Горанбоя, Агдама, Мингечевира, Тартара и Евлаха на тему возможностей доступа к финансовым средствам (7). Исследование показало, что неофициальные, ростовщические кредиты широко распространены среди бедных слоев населения. Данные кредиты отличаются высокими процентными ставками (10-15% в месяц), отсутствием залога, срочностью и пр. Данные виды кредиты создают условия для эксплуатации заемщиков.
Во время опроса был задан такой вопрос «какое значение имеет для вас быть верующим (мусульманином)? (выберете самые главные для вас 5 вариантов)». На основе ответов респондентов было получено следующее перечисление: 1) «вера в Аллаха и его пророков», 2) «искренность и справедливость», 3) «не лгать и не обманывать», 4) «не притеснять», 5) «учиться и работать».
Как видно из результатов опроса, ответы деловых людей носят противоречивый характер, порой полностью отвергая друг друга. Конечно, нельзя делать далеко идущие выводы на основе опроса 200 респондентов из трех основных регионов страны, однако, тем не менее, тот факт, что нам удалось пропорциональной репрезентативности, что позволяет верить в то, что результаты в целом отражают существующие настроения азербайджанских бизнесменов.
На основе анализа вышеприведенных эмпирических данных можно прийти к следующим выводам:
В последние пятнадцать лет в массовом мышлении и поведении населения произошли большие изменения; т.е. после крушения коммунистической идеологии и административно-командной системы, в массовом сознании образовалась пустота и произошла деградация универсальных ценностей.
Как культура личности, так и рыночные институты пока не в состоянии выполнять интегрирующую функцию в современном азербайджанском обществе.
С каждым днем все больше людей проявляют интерес к религии и становятся ее последователями, но мышление современных верующих противоречиво.
Мотивы, ценности и система интересов деловых людей далеки от этических и религиозных принципов.
На мотивацию бизнесменов влияют многочисленные факторы, т.е. нынешнее положение, рыночная экономика и слабые институты гражданских обществ портят их поведение.
Религия занимает важное место в коллективном подсознании, но не проявляется в повседневной жизни.
В стране существует проблема взаимного доверия, и это отрицательно влияет на социально-экономическое развитие.
Среди бизнесменов появилась потребность на получение новой, неискаженной, объективной, специализированной информации об этике, культуре и религии, но эта потребность часто не осознается и не удовлетворяется полностью, а получаемые знания носят случайный характер
Слабая работа и низкий уровень влияния в этом направлении местных образовательных и религиозных организаций и деятелей сопутствуют существующему положению.
Бизнесмены не сформировались как единый общественный класс с собственной идеологией, что тоже отрицательно влияет на укрепление предпринимательства и экономическое развитие страны.
С учетом всего вышесказанного можно прийти к выводу о большом потенциале Ислама как системы ценностей и инструментов государственной политики для решения социально-экономических проблем страны.
Проблемы, задачи и политические рекомендации
Перед тем как дать предложения и рекомендации связанные с решением проблем, было бы целесообразно систематизировать исходящие из этих проблем и стоящие перед государством и обществом задачи. Эти задачи можно систематизировать, как показано на Схеме 1.
Как видно из схемы, задачи систематизированы как на индивидуальном, так и институциональном уровне. Первым делом, надо отметить, что для каждого предусмотренного ниже мероприятия важно участие гражданского общества, т.е. неправительственных организаций, профессиональных объединений и религиозных организаций.
Устранение проблемы монополизма и дружеского капитализма, защита свободной конкуренции
Поощрение предприятий соблюдающие правила этики и свободной конкуренции, применение налоговых льгот средствам, потраченным на благотворительность и финансирование социальных проектов.
Применение исламской экономической практики, которая усиливает взаимное доверие
Усиление роли ценностей и принципов исламской экономики
Проведение разработанных и подготовленных на профессиональном уровне целенаправленных пропагандно-агтационных компаний
Поддержка и поощрение создания отраслевых ассоциаций, и усиление их потенциала
Применение кодексов профессионального поведения и этики на уровне учреждений и секторов
Обучение основам религии, для развития и укрепления нашей страны печать и издание религиозных книг, пропагандирующие ценности, мораль и социальную ответственность.
Схема 1
Совершенствование существующего законодательства и усиление его применения
Институциональные
Индивидуальные
На индивидуальном уровне задачи могут осуществляться посредством различных мероприятий и проектов:
Проведение разработанных и подготовленных на профессиональном уровне целенаправленных агитационных компаний.
В первую очередь, речь идет о так называемой социальной рекламе. В этом направлении уже были предприняты определенные попытки. Центр Экономических Реформ при Министерстве Экономического Развития, Общество Маркетинга Азербайджан, «Новое Поколение Экономистов», «Транспаренси Азербайджан», Фонд поддержки и развития предпринимательства и др. организации выступали с определенными инициативами. К сожалению, большинство этих проектов не осуществились так как ни государственный бюджет, ни частный сектор, ни донорские организации их не поддержали.
Поддержка создания отраслевых ассоциаций и усиление их потенциала.
Здесь, конечно же, государственные организации (в первую очередь, Министерство Экономического Развития) должны подготовить определенную политику в этом направлении и систематизировано ее осуществлять. Создание таких ассоциаций, поддержка, проведение соответствующих курсов должны проводиться в рамках государственной политики. В данное время, несмотря на то, что в этом направлении проводятся определенные работы нужный эффект еще не получен. Государственные программы по «Сокращению бедности и экономическому развитию», «Социально-экономическому развитию регионов» и пр. отражают такого рода поддержку.
Применение кодексов профессионального поведения и этики на уровне учреждений и секторов.
Как и во всем мире, организации в Азербайджане добровольно должны принять и соблюдать кодексы этики. Наше исследование показало, что для этого есть основания, так как есть неписанные правила, только лишь требуется получить официальное разрешение, совершенствовать и систематизировать их (1). В этом направлении были уже предприняты определенные инициативы.
Надо отметить, что если удастся достигнуть как первую, так и вторую вышеописанные задачи, то в осуществлении этой задачи потребность увеличится, так как целевые группы будут более осведомленны и заинтересованы. Также надо осуществить перевод, печать и издание книг и учебных пособий по этой тематике.
Обучение основам религии, для развития и укрепления нашей страны, печать и издание религиозных книг, пропагандирующие исламские ценности, мораль и социальную ответственность.
Было бы целесообразно применить на практике в средних школах предмет «Основы религии». Однако большое значение имеет подготовка педагогов и, принимая во внимание то, что эта тема крайне принципиальна, к их выбору надо относиться серьезно. В этой связи может быть использован турецкий и малазийский опыт, где Ислам составляет часть национальной идеи и способствует общественным интересам. Для этого необходимо перевести, написать и распространить различные книги и материалы, подготовить печатные материалы, теле и радиопередачи, снять художественные фильмы, пропагандирующие мораль и этику. Подготовка специальных информационных буклетов и книг для бизнесменов и государственных чиновников, где будут представлены отрывки из священных книг и хадисов, а также мысли великих ученных Ислама, касающиеся бизнеса и регулирования экономики. Эту работу должны выполнять как соответствующие правительственные, так и неправительственные организации.
На институциональном уровне поставленные задачи могут осуществляться посредством различных мероприятий и проектов:
Устранение проблемы монополизма и «дружеского капитализма», защита свободной конкуренции
Строительство экономической модели в соответствии с ценностями Ислама подразумевает также борьбу с монополизмом и кронизмом. Работы над мероприятиями на государственном уровне по проблеме монополизма и «дружеского капитализма» должны осуществляться более интенсивно и обдуманно. По нашему мнению, Департамент антимонопольной политики МЭР - это организационная структура, которая обладает потенциалом государственного регулирования и контроля за добросовестной конкуренцией на внутреннем рынке. В тоже время, Департамент развития предпринимательства МЭР должен продолжить работу над улучшением, фиксированием и быстрым разрешением проблем предпринимателей, исходящих из своевольства чиновников и дружеского капитализма (особенно, в регионах).
Конечно же, все это, в общем, должно осуществляться в рамках институциональных реформ. Институциональные реформы в Азербайджане в связи с переходом на рыночную экономику связанны с определением роли государства заново. Определение роли государства в меняющейся экономической среде, а также наличие точного и отчетливого разделения между регулятивными и коммерческими функциями, повышение профессионализма и прозрачности в системе государственного регулирования, развитие децентрализации и саморегулирования, проведения реформ в судебно-правовой системе, мероприятия по борьбе с коррупцией на всех уровнях являются стратегическими целями институциональных реформ. Следующее, не менее важное направление институциональных реформ – это улучшение структуры и повышение эффективности государственного регулирования.
Совершенствование существующего законодательства и усиление его применения.
Изменения в законодательстве должны быть направлены на ослабление «силы» чиновников и обеспечение прозрачности. В тоже время, надо убрать пустоты, имеющиеся в законодательстве и увеличить число нормативных актов и комментариев (например, в развитых странах обычно объем комментариев Налогового Кодекса, Гражданского Кодекса и др. намного превышает объем текстов правовых актов). Надо ликвидировать пустоты в таких сферах как лицензирование, регистрация, оплата налогов и пошлин, чтобы не появились соответствующие условия для коррупции и несправедливости.
Надо отметить, что в разрешении этих проблем большую роль сыграют внедрение новых информационных технологий, «электронификации» управления и распространение такого понятия как «электронное правительство».
Применение cоотвествующих элементов исламской экономической практики для усиления взаимного доверия и сокращения бедности
Исламская экономическая практика может осуществляться в различных вышеперечисленных формах, Таким образом, укрепляющее взаимное доверие и служащее для развития социального капитала исламское финансирование и формы формирования бизнеса должны быть кстати. Согласно исламской экономической модели между реальным и финансовым сектором должны быть различия и в то же время между ними должна быть тесная связь. И поэтому некоторые ее формы финансирования совпадают с формами формирования бизнеса.
Однако, основная трудность в том, что НБА и прочие регулятивные органы к этому не готовы и не принята соответствующая правовая база. Для начала исламские принципы можно начать применять посредством кредитных союзов и страховых кооперативов, соответствующих текущему законодательству. Эта практика удачно применяется в Боснии-Герцоговины (8). Однако и здесь необходимо законодательное расширение сферы деятельности кредитных союзов (привлечение депозитов, страхование, лизинг и пр.) с целью усиления их роли и использования их потенциала, чего на данный момент не хватает.
Другим источником исламского финансирования могут стать вакфы. Хотя вакфы играли огромную роль в истории страны, политика царской России, а затем и СССР практически уничтожили их институциональные основы. Осознавая важность вакфов, правительство АДР, несмотря на прочие важные проблемы, пыталось наладить институт вакфов и создать институционально-правовую базу для его функционирования, в первую очередь путем определения собственности мечетей и мест поклонения (3, с. 138).
Финансовой основой для участия вакфов в социально-экономическом развитии могут служить известные в стране места поклонения (пиры), где накапливаются неконтролируемые денежные средства, целевая направленность расходования которых очень часто остается загадкой. Превратив эти места в благотворительные фонды, которые вкупе с финансированием социальных проектов будут выдавать беспроцентные микрокредиты может внести вклад в развитие регионов и местных общин. Это так же приведет к более правильному и цивилизованному сбору и управлению пожертвованиями. Помощь государства может состоять из поддержки инициативы, создания правовой базы относительно вакфов, привлечения к этим процессам ИБР и других исламских финансовых и гуманитарных институтов. Тем более что при ИБР ведутся постоянные работы по развитию вакфов и усилению их роли в сокращении с бедностью во всем мире (5).
В принципе, наиболее реальным и эффективным было бы объединение двух последних предложений – создания вакфов как благотворительных фондов на основе известных мест поклонения и превращение их в микрофинансовые НПО по типу кредитных союзов, выдающие беспроцентные кредиты на основе принципа бай муаджал и лизинга членам общины.
В любом случае, все вышеописанные инициативы требуют принятия новых и усовершенствования существующего законодательства. Необходимо чтобы работа в данном направлении началась, а бизнес и НПО познакомились с альтернативными методами финансирования, эффективно работающими в мире и основанными на исламских ценностях. Исследования показывают, что роль исламских финансовых институтов в морально-религиозном просвещении населения велика (8).
Внедрение вышеописанных принципов можно связать с существующими государственными программами по сокращению бедности, социально-экономическому развитию регионов (в т.ч. Бакинских деревень), поддержке предпринимательства и пр. В первую очередь, необходимо создать правовую базу, проинформировать и просветить все заинтересованные стороны и провести пилотные проекты. Например, в одной из Бакинских деревень, которые отличаются высокой религиозностью и общинностью, и имеют известные пиры на своей территории.
Поощрение предприятий, соблюдающих правила этики и свободной конкуренции, применение налоговых льгот средствам, потраченным на благотворительность и финансирование социальных проектов
Здесь имеются в виду мероприятия и проекты со стороны как неправительственных, так и правительственных организаций. Главная цель воспитать чувство социальной ответственности среди бизнесменов. Для этого для организаций и предпринимателей, занимающихся благотворительностью и соблюдающих законы и правила этики предусмотрены различные награды, премии и т.д. Соответствующие государственные организации, контактирующие с предпринимателями должны выдавать такие награды и постоянно должны общаться с предпринимателями.
Следующая мера может осуществляться посредством налоговой системы. Здесь предусматривается такой механизм, согласно которому средства идущие на благотворительность не подлежали налогам или же определенный процент (обычно 2-2.5%) уплачиваемого налога от доходов или выгод от лица плотильщика налога адресовался неправительственным организациям и религиозным общинам (применяется во многих европейских странах). В настоящее время налоговое законодательство нашей страны не предусматривает таких льгот, но хорошо обдуманные мероприятия в этом направлении побудят и обязуют предпринимателей к социальной ответственности.
ИДЕОЛОГИЯ
ИНТЕРЕСЫ
ИНСТИТУТЫ
РЕФОРМЫ
Схема 2. Модель «Трех И»
Последовательное осуществление вышеуказанных политических мероприятий приведет к одновременному воздействию на общество путем «трех И»: идеологии, институтов, интересов (см. Схема 2). Идеология создает идейно-культурную основу для новой системы, институты создают саму систему, а роль интересов заключается в том, чтобы основные действующие лица были заинтересованы именно в этой системе, а не в какой-либо другой. Все «три И» в комбинации ведут к зарождению, укреплению и развитию новой этической парадигмы, а та в свою очередь, воздействует на процесс реформ, который, в свою очередь, влияет на генезис «трех И».
Использованная литература
1. Əliyev F.B. Azərbaycanın iş adamlarının iqtisadi davranışında etikanın rolu. Avrasiya Fondunun Qafqaz Tədqiqat Resurs Mərkəzi və Nyu-York Karneqi Korporasiyasının müştərək layihəsi çərçivəsində hazırlanmış hesabat. Bakı 2005
2. Fərədov, T.L. Dini düşüncənin xüsusiyyətləri və müasir mərhələdə Azərbaycan əhalisinin davranışı. // Dirçəliş XXI Əsr, No. 50 Bakı Aprel 2002
3. Hüseynli, R.S Azərbaycan ruhaniliyi, Kür, Bakı 2002
4. Баяндурлу И. Большинство населения Азербайджана верит в ад и рай. // Зеркало, №28. 12.02.2005
5. Ahmed H. Role of Zakah and Awgaf in Poverty Alleviation. Occasional Paper No. 8 Islamic Development Bank. Jeddah, Saudi Arabia 2004
6. Aliyev F. Framing Perceptions of Islam and the ‘Islamic Revival’ in the Post-Soviet Countries. // Journal for the Study of Religions and Ideologies, No. 7. Spring 2004, Romania
7. Credits Accessible to the Population in the Central Region and Their Comparative Analysis. Report by HRDO “Aran” for “Oxfam GB”. Barda 2004
8. Kovacevic A. The Role of Financial Reforms and Islamic Banking towards Economic Recovery of Bosnia and Herzegovina. // Kulliyyah of Economic and Management Sciences. International Islamic University, Malaysia
9. Motika R. Islam in Post-Soviet Azerbaijan. // Archives De Sciences Sociales Des Religions http://www.ehess.fr/centres/ceifr/assr/Sommaire_115.htm. 2001
10. Ro’i Y. Islam in the CIS: A Threat to Stability? // Central Asian and Caucasian Prospects, RIIA 2001
Возможности применения элементов исламской экономической модели в Азербайджанской Республике
В данной статье мы рассмотрим возможности применения исламской экономической модели в Азербайджане. Анализ теоретических основ исламской экономической системы и ее различных моделей показывает преимущественно гипотетический характер многих постулатов, многие из которых еще не были применены на практике и порой не отвечают реалиям сегодняшнего дня. Ситуация в различных группах стран различается из-за факторов экономического, политического, географического, этнокультурного и пр. характера. Поэтому мы проанализировали также и особенности политической экономии пост-коммунистического переходного периода, через который до сих пор проходит и наша страна.
Возрождение Ислама в постсоветском Азербайджане
Распад Советского Союза значительно ускорил возрождение Ислама в бывших атеистических республиках. Поддержка Ислама большей частью населения, которая ещё к концу советского периода не принимала его, могла бы служить показателем определенной переисламизации общества (10).
Однако, почти во всех постсоветских мусульманских республиках и, особенно, в Азербайджане, Ислам все еще главным образом воспринимается как элемент национальной идентичности, в то время как исламские ценности и обычаи являются составным компонентом национальной культуры.
В течение первой декады переходного периода, согласно Мотике, от 4 % до 6 % населения Азербайджана можно было назвать "активными" верующими, что означает, что они повиновались различным нормам поведения Ислама; от 87 % до 92 % считали себя мусульманами, но выполняли только (довольно часто малую) часть религиозных предписаний. Однако только приблизительно 3 % называли себя атеистами (9). Проведенный в следующем году опрос показал, что около 20% респондентов исполняли (или старались исполнять) все заповеди Шариата (2). Так, например, 16,3% совершали обязательную молитву. В 2005 году в опросе “FAR Centre” около 20% заявили, что регулярно совершали молитву (4).
Другой важный фактор – это то, что Духовное управление мусульман Кавказа (ДУМК) в Баку было также наследником религиозной администрации, установленной вовремя царского периода и таким образом имело некоторую историческую закономерность в глазах населения даже в советские времена. Вероятно, более важно это то, что мусульмане Азербайджана в большинстве своем являются шиитами. В отличие от суннизма, официальная религиозная иерархия не чужда историческому развитию шиизма.
Азербайджан включает элементы «исламского возрождения», отличные от других регионов постсоветского пространства с большинством мусульманского населения. Здесь также были представлены радикальные движения вроде салафизма/ваххабизма, которые появились относительно позже и не смогли достигнуть такого прогресса, какого они имели в Средней Азии и на Северном Кавказе. Финансируемые из Ирана радикальные группы также пытались бросить вызов существующему статус-кво (6). Однако в отличие от других республик никто открыто не сопротивлялся идее светского государства. В то же самое время, исламские движения не были столь же слабы и непопулярны как в Казахстане и Туркменистане.
Что до отношений между правительством и Исламом, то, несмотря на принятие некоторых внешних атрибутов религии и сохранение их как части национальной идентичности, правительство все еще не готово увидеть значения «исламского возрождения» и приветствовать любую связанную с Исламом деятельность, над которой оно не имеет прямого контроля.
Постулаты исламской экономики могут быть полезны для экономики Азербайджана при умелом использовании в рамках государственной политики и поведения фирм и прочих субъектов экономической деятельности. То есть, они актуально как на макро, так и на микро уровне.
Однако может возникнуть вопрос о том, насколько азербайджанское общество в целом, и азербайджанская экономика и бизнес готовы к импликациям исламской экономической модели? Насколько применимы предлагаемые нами политические решения и проекты? Каковы возможности и затруднения существуют для претворения в жизнь теоретических и гипотетических конструкций?
Для того чтобы хотя бы частично ответить на эти вопросы ознакомимся с результатами проведенного в конце мая месяца сего года социологического опроса среди 200 деловых людей (1). Респонденты представляли менеджмент малых, средних и крупных предприятий из сферы промышленности, услуг и торговли, а также сельского хозяйства из Баку, Гянджи и Ленкорани, или же являлись индивидуальными предпринимателями. При отборе использовался метод кластерной выборки путем определения пропорциональных квот.
70,5% респондентов опроса были мужчины, а 29,5% женщины. С точки зрения семейного положения 79,5% респондентов состояли в браке, 16,5% не состояли и 4% - разведенные или овдовевшие. Что касается уровня образования участников опроса, то у 60% высшее, 20,5% неоконченное высшее, 15,5% среднее техническое, 3% среднее, а 1,0% или неоконченное высшее образование или же без образования. 98,5% бизнесменов участвовавших в опросе представились мусульманами, а 1,5% христианами.
Большое значение для нас имеет основной источник системы ценностей перечисленных бизнесменами. И так 40,0% этот источник видят в воспитании и образовании, 24,5% в религии, 24,5% в традициях, а 7,0% в общественном мнении и социальной среде. Остальные 3,5% выбрали вариант «другой», и как источник отметили такое абстрактное выражение как «правдивость».
В опросе требовалось отметить 5 основных ценностей входящих в систему ценностей респондентов. Этими ценностями оказались: 1) «уважение к старшим», 2) «любовь к родине и служба обществу» и «трудолюбие», 3) «мораль», 4) «дружелюбие», 5) «личное достоинство».
Следующий вопрос опроса состоял из оценки отрицательных качеств человека. Респондентом было предложено восемь качеств, а так же возможность выбора самим какого либо другого качества и распределить их по восьми бальной шкале. По средним подсчетам были получены следующие результаты: 1) безответственность; 2) непрофессионализм; 3) лень; 4) безверие; 5) безнравственность; 6) расточительство; 7) несправедливость; 8) жадность и 9) ложь (этот вариант не был указан в списке и из 200 человек всего 3 бизнесмена дополнительно отметили его). В данном вопросе был зафиксирован интересный факт. «Безнравственность» больше всех остальных перечисленных качеств была поставлена респондентами как на первое (26%), так и на последнее место (27%). Это говорит о том, что респонденты к безнравственности относятся абсолютно по-разному.
В следующем вопросе требовалось отнести эти качества к предпринимателям и оценить их. Цель этого вопроса состоит из того чтобы, выяснить есть ли различные понятия между спросом морали-этики по отношению к простому человеку и предпринимателю. В результате было выяснено, что особой разницы нет: 1) безответственность; 2) не профессиональность; 3) лень; 4) расточительство; 5) атеизм; 6) несправедливость;7) безнравственность; 8) жадность.
В следующем вопросе анкеты к респондентам обратились с просьбой «распределить по 6-бальной шкале основные принципы их повседневной деятельности». По средним подсчетам предложенные 6 вариантов распределены следующим образом: 1) дозволенность («халаллыг»); 2) благородство; 3) рациональность; 4) профессиональность; 5) прибыльность; 6) экономность.
Следующая группа вопросов была нацелена на выяснение степени взаимного доверия в азербайджанском бизнесе. Для этого участникам опроса был задан такой вопрос «было ли такое, что вам (предприятию) не вернули долг (кредит)?». 48,0% на вопрос ответили положительно, 47,5% отрицательно, 2,5% не могли вспомнить, а оставшиеся 2,0% отказались отвечать на этот вопрос. Следующий вопрос был связан с тем, было ли такое, что они сами взяли в долг (кредит) и не вернули его. Здесь 56,5% выбрали вариант «нет», 36,5% - «да».
Что касается отношения бизнесменов к не выплате налогов и «двойной бухгалтерии», надо отметить, что 43,5% к этому относятся отрицательно и не принимают ни каких оправданий; 24,5% относятся отрицательно, но с пониманием, и 15,0% принимают это как должное, в доказательство тому приводят довод о том, что другого пути просто нет. Определенный процент (17,0%) выбрали вариант «не знаю» и фактически избежали ответа на этот вопрос. Гянджинские бизнесмены оказались убедительными противниками «двойной бухгалтерии» и невыплаты налогов, так как 70% из них выбрали вариант- «это очень плохо и этому нет оправдания». И это отличается от показателей других регионов.
Когда задали вопрос «готовы ли вы взять взятку чтоб решить свои проблемы?», то почти половина респондентов (51,5%) однозначно ответили отрицательно, а 30% положительно. Остальные 9,5% ответили, что не знают, а 9% решили не отвечать на этот вопрос.
На вопрос «если б у вас была возможность, хотели бы вы притеснить всех своих конкурентов и стать на рынке монополистом?» 82,0% респондентов ответили отрицательно, 12,0 положительно, 2,5% затруднились ответить, и 3,5% отказались отвечать на этот вопрос. Желание стать монополистом в Ленкаране относительно других регионов намного меньше (4,0%).
Наряду с вопросами, которые нас интересуют, так же предполагалось изучить осведомленность бизнесменов о кодексе этики и их отношении к нему. Как не странно, большинство участников опроса (42,5%) знакомы с таким понятием как «кодекс этики» и применяют его, 22,5% признались, что, не смотря на то, что знакомы с ним, в их фирме такого кодекса нет. А 35% респондентов сказали, что вообще не знакомы с таким понятием как «кодекс этики». В Баку и Гяндже половина респондентов знакомы с «кодексом этики» и даже применяют его. В Ленкаране этот показатель на уровне всего лишь 28%. С точки зрения размера предприятий, крупномасштабные предприятия больше знакомы с кодексом этики - 79,0% и применяют его - 68,4%.
По мнению респондентов, бизнесмены очень мало основываются на мораль (40,5%), достаточно основываются (38,5%), не основываются (13,5%) или же существенно основываются (7,5%). Следующий похожий вопрос был таким: «Как вы считаете, связана ли глубина сегодняшних социально-экономических проблем в Азербайджане с ролью этики (и религии) в нашем обществе?». По мнению большинства (38,5%) слабость этики углубляет эти проблемы. 31,5% считают, что между этикой (религией) и проблемами общества нет никакой связи. В то же время, по мнению 28,0% респондентов следование нормам этики мешает решению этих проблем. Остальные 32,0% затруднились ответить на этот вопрос.
С первого взгляда можно прийти к такому мнению, что бизнесмены с вопросами связанными с этикой придерживаются различных и очень часто противоречивых мнений, т.е. между ними общего очень мало. Следующее объяснение может быть таким - они очень мало или вообще не думают об это. Именно по этому в их мнениях есть очень много противоречий.
Во время опроса предпринимателям был задан вопрос «насколько они религиозны?». 72% респондентов ответили, что они «умеренно религиозные», 14,0% «очень религиозные», 12,5% «сомневающиеся», 1,5% «не верующие». Те, кто себя считают очень религиозными, были из Ленкарана (26,0%), умеренно-верующими (78,0%) в Баку и Ленкаране (72,0%). Сомневающиеся в основном были деловые люди из Гянджи (30,0%).
На вопрос «какую роль играет религия в вашей повседневной деятельности?» 47,5% респондентов ответили «среднюю», 25,0% «очень важную роль», 22,5% «малую» и только 5,0% на этот вопрос ответили, что «бизнес одно, Аллах другое» (“Аlver ayrı, Allah ayrı”).
На вопрос «читаете ли вы священные книги (к примеру, Коран) или религиозную литературу?» были получены следующие ответы: 30,0% - не читаю, 26,5% - иногда, 21,5% - очень редко, 14,5% - периодически и 7,5% - очень часто. Как не странно, но в Ленкаране среди респондентов не нашлось человека, кто бы часто читал Коран или же религиозную литературу. Так вышло, что 42% респондентов вообще такие книги не читают (в Гяндже 40%, в Баку 19%). А это дает нам основание считать, что Бакинские бизнесмены больше всех интересуются Кораном и религиозной литературой.
Следующий вопрос, заданный предпринимателям был таким, «знаете ли вы Келмеи-шехадет?». 63,5% респондентов ответили, что знают. Остальные 27% - не знают, 8,5% - забыл или не помню, и 1%- не ответили на этот вопрос. Относительность знания «Келмеи-шехадета» в зависимости от региона меняется. И так в Баку 59% респондентов, в Гяндже - 64% и Ленкаране - 72% ответили, что знают его.
На вопрос «совершаете ли Вы намаз?» были получены следующие ответы: ответы «не совершаю, но хочу» и «не совершаю и не собираюсь» набрали по 42,5% от общего количества респондентов, 11% - каждый день, 4% - нерегулярно. 45,5% ленкаранских бизнесменов на этот вопрос ответили положительно. В Баку и Гяндже только 8% респондентов регулярно совершают намаз.
Следующее, что спросили у респондентов это «совершали ли вы паломничество хадж?». Ответы: 41,5% - нет, но в будущем хотелось бы; 37% - нет; 13,5% - я об этом пока не думал; 5% - не считаю это важным; и 3% - да. Несмотря на то, что соответственно своим ответам гянджинские деловые люди оказались самыми нерелигиозными, больше всех они дали на этот вопрос положительный ответ (6%). А в Ленкаране не было получено ни одного положительного ответа.
Следующий вопрос, заданный предпринимателям был следующим: «как вы смотрите на применение норм шариата?». Ответы, полученные на этот вопрос достаточно неожиданны и парадоксальны: 30% - в целом должен применятся; 25,5% - частично (в том числе и в сфере бизнеса); 21%- частично (исключая сферу бизнеса); 19% - не знаю; 4,5% - нет. 60% ленкаранцев оказались сторонниками применения норм шариата в целом, а это многозначительный показатель. Эти ответы созвучны с ответами полученными организацией “FAR Centre” во время опроса среди различных слоев населения по всей республике (4).
На вопрос «Смогли бы вы работать с человеком, у которого вероисповедание отличается от вашего (или атеистом)?». 60,5% участников опроса ответили –да, никаких проблем нет; 18,5% -нет; 11,5% - наверное, при определенных обстоятельствах; 7,5% -наверное, нет; и 2% -дали ответ не знаю.
На вопрос «ходите ли вы в мечеть (церковь, синагогу)?» респонденты ответили так: 47%- очень мало (в год 10 раз и меньше); 23,5% - не хожу; 19,5% - иногда (1-2 раза в месяц) и 10% - периодически. Но самое интересное то, что тех, кто вообще не ходят в мечеть больше опять же в Гяндже (40%).
На вопрос «участвуете ли вы в религиозных мероприятиях (церемониях)?» были получены такие ответы: 52,5%- в некоторых; 31,5% - ни в каких; 16,0% -во всех. Больше всех религиозными церемониями интересуются бизнесмены из Ленкарана, а меньше всех из Баку. 28,0% ленкаранцев участвуют во всех церемониях, а 62,0% в некоторых, в то время как в Баку этот показатель равен 8% и 51% соответственно.
Интересны и полученные ответы на вопрос «берете или даете ли вы проценты от долга?»: 58% - нет, это харам; 27% - нет, но это вполне нормально; 11% - да, мне пришлось и 4%- да, это естественно.
Будучи спрошены о том, осведомлены ли онио беспроцентных кредитах и других исламских экономических принципах и практике (официальная оплата зякята, партнерство), респонденты ответили следующим образом: 42% из них ответили - вообще ни чего об этом не знаю; 41,5% - да; 16,5% - очень мало. На вопрос же «Как вы считаете, есть ли потребность в применении этой практики и принципов в Азербайджане?» были получены следующие ответы: 58,8% - да; 11% - нет и 30,5%- не знаю. Следующий вопрос, связанный с этим же вопросом такой «насколько реально осуществление этих принципов и практики в Азербайджане?». Ответы: 40,5% - не реально; 24,5% - реально; 35% -не знаю.
В связи с этим следует упомянуть результаты другого исследования, проведенного НПО «Аран» среди населения Барды, Горанбоя, Агдама, Мингечевира, Тартара и Евлаха на тему возможностей доступа к финансовым средствам (7). Исследование показало, что неофициальные, ростовщические кредиты широко распространены среди бедных слоев населения. Данные кредиты отличаются высокими процентными ставками (10-15% в месяц), отсутствием залога, срочностью и пр. Данные виды кредиты создают условия для эксплуатации заемщиков.
Во время опроса был задан такой вопрос «какое значение имеет для вас быть верующим (мусульманином)? (выберете самые главные для вас 5 вариантов)». На основе ответов респондентов было получено следующее перечисление: 1) «вера в Аллаха и его пророков», 2) «искренность и справедливость», 3) «не лгать и не обманывать», 4) «не притеснять», 5) «учиться и работать».
Как видно из результатов опроса, ответы деловых людей носят противоречивый характер, порой полностью отвергая друг друга. Конечно, нельзя делать далеко идущие выводы на основе опроса 200 респондентов из трех основных регионов страны, однако, тем не менее, тот факт, что нам удалось пропорциональной репрезентативности, что позволяет верить в то, что результаты в целом отражают существующие настроения азербайджанских бизнесменов.
На основе анализа вышеприведенных эмпирических данных можно прийти к следующим выводам:
В последние пятнадцать лет в массовом мышлении и поведении населения произошли большие изменения; т.е. после крушения коммунистической идеологии и административно-командной системы, в массовом сознании образовалась пустота и произошла деградация универсальных ценностей.
Как культура личности, так и рыночные институты пока не в состоянии выполнять интегрирующую функцию в современном азербайджанском обществе.
С каждым днем все больше людей проявляют интерес к религии и становятся ее последователями, но мышление современных верующих противоречиво.
Мотивы, ценности и система интересов деловых людей далеки от этических и религиозных принципов.
На мотивацию бизнесменов влияют многочисленные факторы, т.е. нынешнее положение, рыночная экономика и слабые институты гражданских обществ портят их поведение.
Религия занимает важное место в коллективном подсознании, но не проявляется в повседневной жизни.
В стране существует проблема взаимного доверия, и это отрицательно влияет на социально-экономическое развитие.
Среди бизнесменов появилась потребность на получение новой, неискаженной, объективной, специализированной информации об этике, культуре и религии, но эта потребность часто не осознается и не удовлетворяется полностью, а получаемые знания носят случайный характер
Слабая работа и низкий уровень влияния в этом направлении местных образовательных и религиозных организаций и деятелей сопутствуют существующему положению.
Бизнесмены не сформировались как единый общественный класс с собственной идеологией, что тоже отрицательно влияет на укрепление предпринимательства и экономическое развитие страны.
С учетом всего вышесказанного можно прийти к выводу о большом потенциале Ислама как системы ценностей и инструментов государственной политики для решения социально-экономических проблем страны.
Проблемы, задачи и политические рекомендации
Перед тем как дать предложения и рекомендации связанные с решением проблем, было бы целесообразно систематизировать исходящие из этих проблем и стоящие перед государством и обществом задачи. Эти задачи можно систематизировать, как показано на Схеме 1.
Как видно из схемы, задачи систематизированы как на индивидуальном, так и институциональном уровне. Первым делом, надо отметить, что для каждого предусмотренного ниже мероприятия важно участие гражданского общества, т.е. неправительственных организаций, профессиональных объединений и религиозных организаций.
Устранение проблемы монополизма и дружеского капитализма, защита свободной конкуренции
Поощрение предприятий соблюдающие правила этики и свободной конкуренции, применение налоговых льгот средствам, потраченным на благотворительность и финансирование социальных проектов.
Применение исламской экономической практики, которая усиливает взаимное доверие
Усиление роли ценностей и принципов исламской экономики
Проведение разработанных и подготовленных на профессиональном уровне целенаправленных пропагандно-агтационных компаний
Поддержка и поощрение создания отраслевых ассоциаций, и усиление их потенциала
Применение кодексов профессионального поведения и этики на уровне учреждений и секторов
Обучение основам религии, для развития и укрепления нашей страны печать и издание религиозных книг, пропагандирующие ценности, мораль и социальную ответственность.
Схема 1
Совершенствование существующего законодательства и усиление его применения
Институциональные
Индивидуальные
На индивидуальном уровне задачи могут осуществляться посредством различных мероприятий и проектов:
Проведение разработанных и подготовленных на профессиональном уровне целенаправленных агитационных компаний.
В первую очередь, речь идет о так называемой социальной рекламе. В этом направлении уже были предприняты определенные попытки. Центр Экономических Реформ при Министерстве Экономического Развития, Общество Маркетинга Азербайджан, «Новое Поколение Экономистов», «Транспаренси Азербайджан», Фонд поддержки и развития предпринимательства и др. организации выступали с определенными инициативами. К сожалению, большинство этих проектов не осуществились так как ни государственный бюджет, ни частный сектор, ни донорские организации их не поддержали.
Поддержка создания отраслевых ассоциаций и усиление их потенциала.
Здесь, конечно же, государственные организации (в первую очередь, Министерство Экономического Развития) должны подготовить определенную политику в этом направлении и систематизировано ее осуществлять. Создание таких ассоциаций, поддержка, проведение соответствующих курсов должны проводиться в рамках государственной политики. В данное время, несмотря на то, что в этом направлении проводятся определенные работы нужный эффект еще не получен. Государственные программы по «Сокращению бедности и экономическому развитию», «Социально-экономическому развитию регионов» и пр. отражают такого рода поддержку.
Применение кодексов профессионального поведения и этики на уровне учреждений и секторов.
Как и во всем мире, организации в Азербайджане добровольно должны принять и соблюдать кодексы этики. Наше исследование показало, что для этого есть основания, так как есть неписанные правила, только лишь требуется получить официальное разрешение, совершенствовать и систематизировать их (1). В этом направлении были уже предприняты определенные инициативы.
Надо отметить, что если удастся достигнуть как первую, так и вторую вышеописанные задачи, то в осуществлении этой задачи потребность увеличится, так как целевые группы будут более осведомленны и заинтересованы. Также надо осуществить перевод, печать и издание книг и учебных пособий по этой тематике.
Обучение основам религии, для развития и укрепления нашей страны, печать и издание религиозных книг, пропагандирующие исламские ценности, мораль и социальную ответственность.
Было бы целесообразно применить на практике в средних школах предмет «Основы религии». Однако большое значение имеет подготовка педагогов и, принимая во внимание то, что эта тема крайне принципиальна, к их выбору надо относиться серьезно. В этой связи может быть использован турецкий и малазийский опыт, где Ислам составляет часть национальной идеи и способствует общественным интересам. Для этого необходимо перевести, написать и распространить различные книги и материалы, подготовить печатные материалы, теле и радиопередачи, снять художественные фильмы, пропагандирующие мораль и этику. Подготовка специальных информационных буклетов и книг для бизнесменов и государственных чиновников, где будут представлены отрывки из священных книг и хадисов, а также мысли великих ученных Ислама, касающиеся бизнеса и регулирования экономики. Эту работу должны выполнять как соответствующие правительственные, так и неправительственные организации.
На институциональном уровне поставленные задачи могут осуществляться посредством различных мероприятий и проектов:
Устранение проблемы монополизма и «дружеского капитализма», защита свободной конкуренции
Строительство экономической модели в соответствии с ценностями Ислама подразумевает также борьбу с монополизмом и кронизмом. Работы над мероприятиями на государственном уровне по проблеме монополизма и «дружеского капитализма» должны осуществляться более интенсивно и обдуманно. По нашему мнению, Департамент антимонопольной политики МЭР - это организационная структура, которая обладает потенциалом государственного регулирования и контроля за добросовестной конкуренцией на внутреннем рынке. В тоже время, Департамент развития предпринимательства МЭР должен продолжить работу над улучшением, фиксированием и быстрым разрешением проблем предпринимателей, исходящих из своевольства чиновников и дружеского капитализма (особенно, в регионах).
Конечно же, все это, в общем, должно осуществляться в рамках институциональных реформ. Институциональные реформы в Азербайджане в связи с переходом на рыночную экономику связанны с определением роли государства заново. Определение роли государства в меняющейся экономической среде, а также наличие точного и отчетливого разделения между регулятивными и коммерческими функциями, повышение профессионализма и прозрачности в системе государственного регулирования, развитие децентрализации и саморегулирования, проведения реформ в судебно-правовой системе, мероприятия по борьбе с коррупцией на всех уровнях являются стратегическими целями институциональных реформ. Следующее, не менее важное направление институциональных реформ – это улучшение структуры и повышение эффективности государственного регулирования.
Совершенствование существующего законодательства и усиление его применения.
Изменения в законодательстве должны быть направлены на ослабление «силы» чиновников и обеспечение прозрачности. В тоже время, надо убрать пустоты, имеющиеся в законодательстве и увеличить число нормативных актов и комментариев (например, в развитых странах обычно объем комментариев Налогового Кодекса, Гражданского Кодекса и др. намного превышает объем текстов правовых актов). Надо ликвидировать пустоты в таких сферах как лицензирование, регистрация, оплата налогов и пошлин, чтобы не появились соответствующие условия для коррупции и несправедливости.
Надо отметить, что в разрешении этих проблем большую роль сыграют внедрение новых информационных технологий, «электронификации» управления и распространение такого понятия как «электронное правительство».
Применение cоотвествующих элементов исламской экономической практики для усиления взаимного доверия и сокращения бедности
Исламская экономическая практика может осуществляться в различных вышеперечисленных формах, Таким образом, укрепляющее взаимное доверие и служащее для развития социального капитала исламское финансирование и формы формирования бизнеса должны быть кстати. Согласно исламской экономической модели между реальным и финансовым сектором должны быть различия и в то же время между ними должна быть тесная связь. И поэтому некоторые ее формы финансирования совпадают с формами формирования бизнеса.
Однако, основная трудность в том, что НБА и прочие регулятивные органы к этому не готовы и не принята соответствующая правовая база. Для начала исламские принципы можно начать применять посредством кредитных союзов и страховых кооперативов, соответствующих текущему законодательству. Эта практика удачно применяется в Боснии-Герцоговины (8). Однако и здесь необходимо законодательное расширение сферы деятельности кредитных союзов (привлечение депозитов, страхование, лизинг и пр.) с целью усиления их роли и использования их потенциала, чего на данный момент не хватает.
Другим источником исламского финансирования могут стать вакфы. Хотя вакфы играли огромную роль в истории страны, политика царской России, а затем и СССР практически уничтожили их институциональные основы. Осознавая важность вакфов, правительство АДР, несмотря на прочие важные проблемы, пыталось наладить институт вакфов и создать институционально-правовую базу для его функционирования, в первую очередь путем определения собственности мечетей и мест поклонения (3, с. 138).
Финансовой основой для участия вакфов в социально-экономическом развитии могут служить известные в стране места поклонения (пиры), где накапливаются неконтролируемые денежные средства, целевая направленность расходования которых очень часто остается загадкой. Превратив эти места в благотворительные фонды, которые вкупе с финансированием социальных проектов будут выдавать беспроцентные микрокредиты может внести вклад в развитие регионов и местных общин. Это так же приведет к более правильному и цивилизованному сбору и управлению пожертвованиями. Помощь государства может состоять из поддержки инициативы, создания правовой базы относительно вакфов, привлечения к этим процессам ИБР и других исламских финансовых и гуманитарных институтов. Тем более что при ИБР ведутся постоянные работы по развитию вакфов и усилению их роли в сокращении с бедностью во всем мире (5).
В принципе, наиболее реальным и эффективным было бы объединение двух последних предложений – создания вакфов как благотворительных фондов на основе известных мест поклонения и превращение их в микрофинансовые НПО по типу кредитных союзов, выдающие беспроцентные кредиты на основе принципа бай муаджал и лизинга членам общины.
В любом случае, все вышеописанные инициативы требуют принятия новых и усовершенствования существующего законодательства. Необходимо чтобы работа в данном направлении началась, а бизнес и НПО познакомились с альтернативными методами финансирования, эффективно работающими в мире и основанными на исламских ценностях. Исследования показывают, что роль исламских финансовых институтов в морально-религиозном просвещении населения велика (8).
Внедрение вышеописанных принципов можно связать с существующими государственными программами по сокращению бедности, социально-экономическому развитию регионов (в т.ч. Бакинских деревень), поддержке предпринимательства и пр. В первую очередь, необходимо создать правовую базу, проинформировать и просветить все заинтересованные стороны и провести пилотные проекты. Например, в одной из Бакинских деревень, которые отличаются высокой религиозностью и общинностью, и имеют известные пиры на своей территории.
Поощрение предприятий, соблюдающих правила этики и свободной конкуренции, применение налоговых льгот средствам, потраченным на благотворительность и финансирование социальных проектов
Здесь имеются в виду мероприятия и проекты со стороны как неправительственных, так и правительственных организаций. Главная цель воспитать чувство социальной ответственности среди бизнесменов. Для этого для организаций и предпринимателей, занимающихся благотворительностью и соблюдающих законы и правила этики предусмотрены различные награды, премии и т.д. Соответствующие государственные организации, контактирующие с предпринимателями должны выдавать такие награды и постоянно должны общаться с предпринимателями.
Следующая мера может осуществляться посредством налоговой системы. Здесь предусматривается такой механизм, согласно которому средства идущие на благотворительность не подлежали налогам или же определенный процент (обычно 2-2.5%) уплачиваемого налога от доходов или выгод от лица плотильщика налога адресовался неправительственным организациям и религиозным общинам (применяется во многих европейских странах). В настоящее время налоговое законодательство нашей страны не предусматривает таких льгот, но хорошо обдуманные мероприятия в этом направлении побудят и обязуют предпринимателей к социальной ответственности.
ИДЕОЛОГИЯ
ИНТЕРЕСЫ
ИНСТИТУТЫ
РЕФОРМЫ
Схема 2. Модель «Трех И»
Последовательное осуществление вышеуказанных политических мероприятий приведет к одновременному воздействию на общество путем «трех И»: идеологии, институтов, интересов (см. Схема 2). Идеология создает идейно-культурную основу для новой системы, институты создают саму систему, а роль интересов заключается в том, чтобы основные действующие лица были заинтересованы именно в этой системе, а не в какой-либо другой. Все «три И» в комбинации ведут к зарождению, укреплению и развитию новой этической парадигмы, а та в свою очередь, воздействует на процесс реформ, который, в свою очередь, влияет на генезис «трех И».
Использованная литература
1. Əliyev F.B. Azərbaycanın iş adamlarının iqtisadi davranışında etikanın rolu. Avrasiya Fondunun Qafqaz Tədqiqat Resurs Mərkəzi və Nyu-York Karneqi Korporasiyasının müştərək layihəsi çərçivəsində hazırlanmış hesabat. Bakı 2005
2. Fərədov, T.L. Dini düşüncənin xüsusiyyətləri və müasir mərhələdə Azərbaycan əhalisinin davranışı. // Dirçəliş XXI Əsr, No. 50 Bakı Aprel 2002
3. Hüseynli, R.S Azərbaycan ruhaniliyi, Kür, Bakı 2002
4. Баяндурлу И. Большинство населения Азербайджана верит в ад и рай. // Зеркало, №28. 12.02.2005
5. Ahmed H. Role of Zakah and Awgaf in Poverty Alleviation. Occasional Paper No. 8 Islamic Development Bank. Jeddah, Saudi Arabia 2004
6. Aliyev F. Framing Perceptions of Islam and the ‘Islamic Revival’ in the Post-Soviet Countries. // Journal for the Study of Religions and Ideologies, No. 7. Spring 2004, Romania
7. Credits Accessible to the Population in the Central Region and Their Comparative Analysis. Report by HRDO “Aran” for “Oxfam GB”. Barda 2004
8. Kovacevic A. The Role of Financial Reforms and Islamic Banking towards Economic Recovery of Bosnia and Herzegovina. // Kulliyyah of Economic and Management Sciences. International Islamic University, Malaysia
9. Motika R. Islam in Post-Soviet Azerbaijan. // Archives De Sciences Sociales Des Religions http://www.ehess.fr/centres/ceifr/assr/Sommaire_115.htm. 2001
10. Ro’i Y. Islam in the CIS: A Threat to Stability? // Central Asian and Caucasian Prospects, RIIA 2001
Subscribe to:
Posts (Atom)
